Өлөрүмэ

Өлөрүмэ диэн сахалар таҥараларын үөрэҕин көрдөбүлэ.

Былыр-былыргыттан бултаан, балыктаан айахтарын ииттинэн киһи-хара буолбут саха дьоно булчут хааннаахтар. Араас улахан да, кыра да кыыллары, көтөрдөрү өлөрөн, бултаан аһылык оҥостон олохторун олороллор. Оччотооҕу кэмнэртэн ыла өйү-санааны үөрэтэн улахан да кыыллар, көтөрдөр өйдөрө-санаалара киһиэхэ төһөнөн эрэ тиийбэтин, итилэргэ салгын кут хаһан да сайдыбатын арааран билбиттэр. Киһи бэйэтин эрэ «Ким», «Кини», «Кимий?» диэн ааттанар буоллаҕына, бары кыыллар, көтөрдөр уонна араас маллар бука барылара сахалыы «Ол», «Туох», «Тугуй?» диэн өйдөрө-санаалара киһиттэн букатын намыһаҕын, тиийбэтин бэлиэтээн туспа тылынан чуолкайдаан этиллэллэр.

Төһө да өйдөрө-санаалара намыһаҕын, буор уонна ийэ куттара эрэ сайдарын иһин улахан кыыллары, көтөрдөрү өлөрүүнү сахалар туспа сиэри-туому тутуһан оҥороллор. Ол барыта улахан кыыллар, көтөрдөр санааларын күүһүнэн киһиэхэ эмиэ туох эмэ дьайыыны оҥоруохтарын сөбүттэн харыстанан оҥоруллар.

Өлөрүү, тыыннаах тыынын быһыы хаһан да үчүгэйэ суох быһыы. Бултан ураты араас элбэх кыра кыыллары, тыҥырахтаах көтөрдөрү сахалар хаһан даҕаны мээнэ тыыппаттар, өлөрбөттөр.

Саха дьонун олохторун, таҥараларын үөрэҕэр «Өлөрүмэ» диэн этии баар. Бу этии атын таҥаралар үөрэхтэриттэн биир улахан уратытынан киһиэхэ, дьоҥҥо туһуланнаҕына ордук кытаанахтык тутуһуллара буолар.

Айылҕаҕа хас биирдии тыынар-тыыннаахтар тус-туспа аналланан айыллыбыттар. Саха дьоно уһун үйэлэрин тухары бултаан аһыылларыттан киһи сиир кыыллара уонна көтөрдөрө булт, ас диэн туспа бөлөххө киирсэллэр, олору өлөрүү бултааһын, аһылык диэн этиллэллэр. Булт-ас буолар аналлаах минньигэс эттээх тыынар-тыыннаахтар, куобахтар, кууруссалар, кустар, хаастар туспа бөлөххө киирсэллэр. “Өлөрүмэ” диэн үөрэх булт, ас буолар тыынар-тыыннаахтарга сыһыана суох.

Киһи салгын кута сайдар, уларыйар, эбиллэр кыаҕыттан өйө-санаата аһара түргэнник сайдарынан атын кыыллартан, көтөрдөртөн улаханнык уратыланар. Саха дьоно киһи өйүн-санаатын итинник уратыларын былыр-былыргыттан билэннэр бэйэлэрин тылларыгар киллэрбиттэр. Киһи ханнык баҕарар кыыллартан үрдүктүк, туспатык турарын билинэннэр саха тылыгар киһини эрэ анаан «Ким», «Кини», «Кимий?» диэн ааттыыллар, ыҥыраллар, өйө-санаата уратытын биллэрэллэр.

Бу атыттартан барыларыттан киһини эрэ туспа арааран маннык ааттааһын саха омуга, сахалар олус былыргы, киһи өйө-санаата саҥа сайдан, киһилии быһыыланан эрэр кэмнэригэр үөскээн, тыллара оннун булуммутун быһаарар уонна билигин даҕаны табатык, уларыйбакка эрэ туттулларын бигэргэтэллэр. Киһи уонна атын кыыллар, көтөрдөр, балыктар өйдөрүн-санааларын араастаһыыта билигин да уларыйар кыаҕа суох уонна итилэри киһиэхэ тэҥнии сатыыр улахан сыыһанан ааҕыллар.

Атын омуктар, нууччалар өй-санаа үөрэхтэрэ буккуллубут, киһини, бэйэлэрин, атын тыынар-тыыннаахтары барыларын кытта тэҥнээбиттэр, бары холбуу “Он”, “Она”, “Они” диэн ааттаналлар уонна ыҥырыллаллар.

Айылҕаҕа олох ийэни уонна аҕаны көрсүһүннэрдэҕинэ уонна ыкса билсистэхтэринэ оҕо үөскээн төрүүр. Оҕо олоҕу олороору төрүүр. Бу киһиэхэ биирдэ бэриллэр олоҕу былдьаан ылыыны Айылҕа бэйэтэ кэмигэр оҥороро буоллар диэн үтүө санаалаах дьон саныыллар уонна ону толоро сатыыллар.

Киһи оҥорбот быһыылара диэн ааттанар быһыылар бары олус куһаҕаннар, дьон олоҕор буортулаахтарын бары билэллэр, ол иһин оҥорбокко кыһана сатыыллар. Киһи оҥорбот быһыылара куһаҕан быһыыларга киирсэллэринэн, бу быһыылары куһаҕан дьон биирдэ эмэтэ эбэтэр үчүгэй дьон сыыһа туттан эрэ оҥоруохтарын сөп. Киһи оҥорбот быһыыларыгар айыыны оҥоруу эмиэ киирсэр.

Өйө-санаата сайдыбыт киһи төрүт, букатын оҥорбот быһыытыгар киһини өлөрүү киирсэр. Киһини өлөрүү диэн олус улахан ыар буруй, хара айыы буолар. Хайа да киһи хаһан даҕаны оҥорбот быһыыта, олус куһаҕан, ыар быһыынан ааҕыллар.

Киһи урут оҥорботох, аан маҥнай оҥорор быһыыта кини өйүгэр-санаатыгар саҥаны айыыны оҥоруу буолар. Аан маҥнай оҥоруллубут быһыы киһи өйүгэр-санаатыгар олус дириҥник иҥэн хаалар. Киһини өлөрүү диэн олус ынырык, ыар быһыы буолан киһи өйүгэр-санаатыгар ураты дириҥник, букатын умнуллубат гына иҥэр. Элбэх киһини өлөрөөччүлэр хас биирдии өлөрбүт киһилэрин умнубакка өйдүү сылдьалларын Пичужкин диэн өлөрүөхсүт суукка эппитэ туоһулуур.

Оҕо аан маҥнай оҥорор быһыытын ханнык да буолбутун иһин, олус дириҥник өйдөөн хаалар. Аан маҥнай киһини өлөрүү олус ыар быһыы, саҥаны айыы буолан өйгө-санааҕа олус улахан дьайыыны, долгуйууну, уларыйыыны оҥорор. Киһи бу оҥорбут олус куһаҕан быһыытыгар сөп түбэһэр эппиэккэ тардыллыбатаҕына уонна бэйэтэ туттунар күүһэ мөлтөх буоллаҕына, субу оҥорбут хара айыытын хатылыыр кыаҕа улаатан хаалар кыахтаах.

Сахалар үөрэхтэринэн киһи диэн бары хамныыр-харамайдартан барыларыттан саамай өйдөөхтөрө, үөрэҕи-билиини түргэнник ылынааччылара, өй-санаа өйдөбүллэринэн быһаардахха туспа, үөһээ кэрдиискэ турар. Кут-сүр үөрэх этэринэн киһи эрэ үс куттаах.

Былыргы кэмнэргэ улахан кыргыһыыларга киирсэ, өлөрсө баралларыгар анаан-минээн хайа эмэ быстах үйэлээҕи булан сэриилэһэр сэптэрин хаанныыллар эбит. (1,118). Бу быһыы сүрүн сыалынан сэриигэ, өлөрсүүгэ киирсэр киһи кэтэмэҕэйдээн, илиитэ барбакка хаалан, чыпчылҕан түгэнигэр мүччү-халты туттунан, хойутаан, өстөөхтөрүгэр бэйэтин былдьаппатын диэн оҥоруллар.

Киһини өлөрбүт киһи өйө-санаата уларыйар, «тыына ыарыыр» диэн сахалар үөрэхтэрэ быһаарар. Бу киһи көҥүл сылдьара кутталланар. Ыар, хара айыыны оҥорбута өйүгэр-санаатыгар олус дириҥник иҥэн хаалыытыттан уонна бу оҥорбут хара айыытыгар эппиэтэ, иэстэбилэ кэлбэтэҕинэ, онтон эр ылан өссө өлөрөргө дураһыйыан сөп.

«Өлөрсүбүтү өлөрөн кэбиһии өбүгэ үгэһэ» диэн этии төһө да куһаҕаннык иһиллибитин иһин, кэлин олорон хаалар көлүөнэ дьон өйдөрө-санаалара туруктаах уонна ыраас буолуутугар олус улаханнык көмөлөһүөн сөп. Киһини аан маҥнай өлөрүү диэн өйгө-санааҕа олус улахан уларыйыылары киллэрэр саҥаны айыы, хара айыы, саҥаны, урут билбэти оҥоруу буолан олус дириҥ, умнуллубат өйдөбүлү хаалларар быһыы буолар. Өйгө-санааҕа итинник ыар бэлиэлээх, киһини өлөрбүт киһи өйө-санаата көнөрө олус уустук, саҥа үчүгэй үгэстэри хаттаан иҥэриниэр, оҥорбут ыар быһыытын умнуор диэри уһун кэми ыларынан былыргы, суут-сокуон кытаанах кэмнэригэр, бу этии олус сөптөөх уонна элбэхтик туттулла сылдьыбыт. (2,83).

Киһини өлөрүү диэн киһи өйүгэр-санаатыгар олус улахан ыар буруй, хара айыы буолар. Маннык буруйу, ыар быһыыны оҥорбут киһи хайаан да эппиэтинэскэ түбэһэн өйүн-санаатын өр кэмҥэ ыраастыыра эрэ бииргэ олорор дьонугар сыһыаныгар үчүгэйи оҥорон туһалыыр. Сахалар таҥараларын үөрэҕэ киһи өйүн-санаатын ыар быһыыттан харыстаан «Өлөрүмэ» диэн үөрэтэр.

Туһаныллыбыт литература

1. Боло С.И. Прошлое якутов до прихода русских на Лену. Якутск: Нац. кн. изд-во «Бичик», 1994.- 352 с.

2. Каженкин И.И. “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума”. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 152 с.