Өлөн иһэн өйдөммүт

Өлөн иһэн өйдөммүт диэн өс хоһооно өй-санаа киһи оҥорор быһыыларыттан хойутаан иһэрин биллэрэр. Ол аата киһи тугу эрэ оҥорон баран бу оҥорбута үчүгэй дуу, куһаҕан дуу буолан тахсарын быһаара сатыыр.

Былыргы дьыллар быдан мандааларыгар саха дьонун биир өбүгэлэринэн «Эрэйдээх-буруйдаах Эр Соҕотох» баар буола сылдьыбыта олоҥхолортон уонна былыргы кэпсээннэртэн биллэр. Бу былыргы өбүгэбит аатын курдук олус элбэх эрэйи-муҥу, эстиини-быстыыны көрсүбүтүн тэҥэ киэҥ куйаар дойдубутугар суос соҕотоҕун сылдьар кэмнэрэ эмиэ баар буолан ааспыттар.

Дьон-аймах саҥа сайдан, үөскээн иһэр кэмнэригэр уонна онтон кэлин даҕаны былыргы охсуһуулаах-этиһиилээх, «Уол оҕо биир күн ат өрөҕөтүгэр, нөҥүө күнүгэр ат уорҕатыгар» буолан ылыталыыр кэмнэригэр биир эмэ эр бэрдэ ордон, тыыннаах хаалар кэмнэрэ баалларын бу «Эр Соҕотох» диэн ааттаах киһи баара биллэрэр.

Олох төһө да ыараан уонна эрэйэ эбиллэн истэҕинэ киһи тулуура, дьулуура өссө эбиллэн биэрэр дьоҕурунан барыны-бары кыайар кыахтанан иһэр. Былыргы «Эр Соҕотох» өбүгэбититтэн элбээн, сайдан, тэнийэн, үөрэхтэнэн-билиилэнэн сахалар сайдан иһэллэр.

Киһи куттарын өйдөрүн-санааларын дириҥник баһылаабыт, өй-санаа икки өрүттээҕин арааран билбит уонна олус уһун үйэлээх саха дьонун олохторун үөрэҕэр «Өлөн иһэн өйдөммүт», «Буолар буолан бүппүтүн кэннэ» диэн олус дириҥ суолталаах этиилэр бааллар. Бу этиилэр дьон төһө даҕаны үөрэҕи-билиини баһылааталлар, өйбүт-санаабыт сайдыылаах диэн сананналлар даҕаны үчүгэй уонна куһаҕан быһыылары тус-туспа араарыыга хаһан да биир тылы кыайан булумматтарын, ханнык эмэ олус куһаҕан быһыы субу буолаары да турдаҕына дьиксинэн, тардынан тохтооботторун быһаараллар. Өй-санаа киһи оҥорор быһыыларынааҕар хойутаан, кэнниттэн кэлэн иһэрин бу этиилэр арааран, чуолкайдаан бэлиэтииллэр.

Киһи бэйэтэ оҥорбут быһыыларыттан дьэ үөрэнэн бу быһыы чахчы куһаҕан эбэтэр үчүгэй эбит диэн биирдэ быһаарар уонна кэлин ол үөрэҕэр, билиитигэр тирэҕирэн атын быһыыларын көннөрөн оҥороро бу этиилэринэн бэриллэр.

Саха дьонун бу дириҥ түгэхтээх этиилэрэ билигин кэлэн дакаастанан эрэллэр. Сир-дойду киртийэн, айылҕата уларыйан эрэр кэмигэр дьон-аймах ону көннөрүүгэ күүстэрин-кыахтарын барытын ууралларын оннугар тус-туспа хайдыһан бэйэ-бэйэлэрин кытта сэриилэһэ оонньуу, бэрт былдьаһа сылдьаллара көҕүрээбэт. Билигин кыра-кыратык уларыйан иһэр айылҕа хамнааһына сыыйа-баайа күүһүрэн иһэр чинчилээҕэ хата сайдыылаахпыт, өйдөөхпүт, үөрэхтээхпит дэнэр салайааччы дьоҥҥо ханнык да көмүскүүр, харыстыыр санааны киллэрэ илик. Айылҕаны харыстыырга анаан сайдыылаах государстволар оҥорон ылыммыт Киотскай дуогабардарыгар Аан дойду үгүс өттүн баһылыыр АХШ-ра сөбүлэһэн илии баттыы иликтэр.

«Өлөн иһэн өйдөммүт» диэн этии таба буолан хаалар чинчилээҕэ киһи этин-сиинин уонна өйүн-санаатын тутулуктарынан быһаарыллаллар. Киһи сайдыытын биир биллэр уратытынан өй-санаа киһиэхэ этин-сиинин сайдыытыттан хойутаан, кэнники киирэрэ буолар. Эт-сиин көрдөбүллэрэ өйдөрө-санаалара ситэ сайдан бөҕөргүү илик дьоҥҥо хайа эрэ өттүнэн уруттаан дьайаллар. Оҕо өйө-санаата сайдан киһи буолууну баһылаатаҕына эрэ этин-сиинин быстах көрдөбүллэрин кыайан тулуйан салайан биэрэр кыахтанар. Оҕо улаатан иһэн өйүн-санаатын ордук дьаныһан туран дьарыктыыра, киһи буолууга үөрэтэ сылдьара ирдэнэр.

«Өлөн иһэн өйдөммүт» диэн дьон оҥорор бары дьыалаларыгар быһаччы сыһыаннаах этии, туһалааҕы оҥорор өй-санаа хаһан баҕарар хойутаан, буолар буолбутун, кэлэр кэлбитин кэннэ биирдэ киирэрин уһун үйэлээх саха дьоно элбэхтэ эрэйи-буруйу көрсүбүт буоланнар чахчы билэллэрин бэлиэтиир. Бу этиини таба диэн ылыннахпытына дьон-аймах инники олохторугар олус улахан ыарахаттары көрсүөхтэрин сөбө быһаарыллар. (1,66).

Ханнык баҕарар быһыы кэлиэн инниттэн эрдэлээн оҥоруллуохтааҕын биллэрэр «Сыарҕаны сайын оҥостуохха наада» диэн этии баар. Бу этии сыарҕа сыҥааҕа буолар хатыҥнары сайын сир ириэнэҕэр эрэ булан кэрдиэххэ, хаһан ылыахха, бэлэмниэххэ сөбүн быһаччы өйдөтөрун таһынан сыарҕа хаар түһүөҕүттэн ыла туттуллар аналлааҕын эмиэ быһаарар.

Киһи олус наадалааҕы төһө эмэ эрдэлээн оҥоруохтааҕын, бэлэмниэхтээҕин умнан, хойутатан кэбиһэн баран ыксал тирээтэҕинэ биирдэ өйдөөн кэлэн оҥоро сатыыр майгынын «Буолар буолбутун кэннэ» диэн сахалар этэллэр. Бу этии эмиэ өй-санаа хойутаан киирэн, туһалааҕы оҥоро, дьайа сатыырын быһаарар.

Сахаларга «Олорор мутуккун кэрдинимэ» диэн кынаттаах, олоххо быһаччы сыһыаннаах этии баар. Бу бэйэҥ олоххор куһаҕаны оҥостума диэн быһаччы өйдөбүллээх этии Айылҕаны буорту оҥорума диэн ордук киэҥ өйдөбүлү эмиэ биэрэр. Төһө да үөрэх-билии эбилиннэр даҕаны дьон-аймах айылҕаттан ордук күүстээх, ханна да халбаҥнаабат тутулуктардаахтарын олохпутугар туһанарбыт олус ыарахан. Тулуура, дьулуура суох буола иитиллии эт-сиин сынньанар, сытар, быстах баҕатын ханнарар баҕатын кыайа тутан салайара кыаллыбат.

Киһи Айылҕаҕа оҥорор быһыытын карикатураны уруһуйдааччылар ордук чаҕылхайдык көрдөрөллөр. Онно улахан тиит төргүү мутугун миинэн олорон күлэ-үөрэ төрдүнэн сүгэнэн кэрдэр киһини уруһуйдууллар. Мутук кэрдиллэн бүтүүтүгэр бу киһи бэйэтэ охтон, сууллан түһүөхтээҕин букатын да билбэтин, олох да санаарҕаабатын илэ көрдөрөллөр. Бу быһыы киһи оҥорор бары быһыыларыттан ханнык содул үөскээн тахсарын хаһан да ситэ билбэтин быһаарар.

Айылҕа буорту буолуута сылтан-сыл дириҥээн иһэринэн Айылҕаны харыстааһын үлэлэрэ киэҥник тэнийэн бардахтарына эрэ дьон олоҕо уһуур кыахха киирэр.

Киһи доруобуйатын, этин-сиинин туһунан эдэр сэнэх эрдэҕинэ улаханнык санаарҕаабат, баар да баар, кыһанан көрбөккө эрэ сылдьар. Киһи кыаҕа кыра, онно-манна тайҕа быыһыгар сылдьар эрдэҕинэ айылҕаны буортулуубун диэн санаатыгар да оҕустарбат. Өйө-санаата эбиллэн, кыаҕа-күүһэ элбээн, күүстээх тиэхиникэлэри оҥостубутун кэннэ аны Айылҕаны кытта күрэстэһэн ким-кими баһыйарын быһаарса сатыыр кэмэ кэллэҕинэ буортуну оҥороро улаатар.

Кэлин кэмҥэ дьон өйдөрө-санаалара төһө да сайыннар Айылҕаны кыайар, баһылыыр кыахтара суоҕа чахчы билиннэ. Араас күүстээх ураганнар, тайфуннар, муора анныгар сир хамсааһыныттан үөскүүр улахан долгуннар дьон оҥорбуттарын барыларын суох оҥорор кыахтаахтар. Дьон бэйэлэрэ айылҕа биир кыра оҕолоро буоланнар Күнү, Сири уларытар кыахтара чахчы суоҕун билигин билиннилэр.

Айылҕаҕа туох да буолбутун иннигэр, дьон-аймах букатын быстан симэлийэн хаалар кыахтара суох. Төһө элбэх тулуурдаах, кыайыы иһин дьүккүөрдээх, өһөс дьон баар буоллахтарына бары эрэйдэри, ыарахаттары кыайаннар, арыгы да наркотик да дьайыытыгар баһыттарбаккалар олох иннин диэки сайдыытын ситиһэр кыахтаахтар.

«Олох ыараатаҕына омук күүһүрэр» диэн этии сахаларга баар. Бу этии оҕо олоххо көрсөр араас ыарахаттары кыра эрдэҕиттэн тулуйа, кыайа үөрэннэҕинэ сир үрдүгэр көрсөр бары ыарахаттары тулуйар кыахтанарын уонна салгыы сайдыыны ситиһэрин биллэрэр.

Билигин Айылҕа уларыйан, тыала, ардаҕа, хаара күүһүрэн иһэрин киһи барыта билэр буолла. Бу уларыйыылар дьон үлэлээн-хамсаан оҥорууларыттан тутулуктаахтарын эмиэ билинэн эрэллэр. Айылҕаны харыстааһын, уларыйбакка турарын ситиһии дьон-аймах сүрүн сыалларыгар кубулуйара чугаһаата. Сахалар таҥаралара айылҕаны харыстыыр күүһэ-уоҕа дьоҥҥо наада буолар кэмэ кэллэ. (2,68).

Туһаныллыбыт литература

1. Саха таабырыннара, өс хоһоонноро, чабырҕахтара / хомуйан оҥордо И.К.Попов. - Дьокуускай: Бичик, 2006. - 112 с.

2. Каженкин И.И. Айылҕа бэйэтин ыраастанар. - Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2008. - 78 с.