Өлбүттээхтэр күннэрэ

Бикипиэдьийэ диэн сиртэн ылыллыбыт
Навигацияҕа көс Көрдөбүлгэ көс

Өлбүттээхтэр күннэрэ диэн өлбүт, айыы буолбут дьону ахтар, саныыр күннэр ааттаналлар.

Дьон олоҕор куруук туттуллар үгэстэр элбэхтэр. Олус былыргы кэмнэртэн дьон олору, үгэстэри толорорго үөрэнэн хаалбыттарынан куруук соннук толоро сылдьаллара олоҕурбут үгэһи тутуһуу диэн ааттанар уонна уһун үйэлэргэ салҕанан баран иһэр.

Православнай таҥара үөрэҕэр өлбүттээхтэр күннэрэ диэн ааттанар сылга иккитэ; саас уонна күһүн кэлэр киэҥник бэлиэтэнэр өйдөбүнньүк күннэр бааллар. Бу өйдөбүнньүк күннэргэ бары таҥараны итэҕэйээччилэр өлбүт дьоннорун ахта-саныы, уҥуоҕар сибэкки уура сылдьыахтаахтар, таҥара дьиэтигэр чүмэчи туруоруохтаахтар диэн таҥара дьиэтэ хас сыл аайы тус-туспа күннэри аныыр. Бу ааттаммыт күннэргэ дьон үксүлэрэ таптыыр дьоннорун ахта-саныы кырдьык, кылабыыһаларга мусталлар уонна таҥара дьиэлэригэр сылдьан чүмэчи туруораллара эмиэ үксүүр. Православнай таҥара дьиэтин үлэһиттэрэ араас мэлииппэлэри ааҕаллар, ыар сүтүктээх дьоннорго аһыныгас санааларын тириэрдэллэрин тэҥэ, таҥара дьиэтэ улахан туһалааҕын биллэрэллэр.

Маннык өйдөбүл күннэри православнай таҥара дьиэтэ дьон туһугар олус кыһанарын көрдөрөөрү олохтообуттар. Сорохтор ханнык эмэ өлбүт дьоннорун умнан кэбиспиттэрин эмиэ өйдөтөн биэрэр курдугуттан кырдьык туһалаах дии санааччылар элбэхтэр. Ону баара таҥара үөрэҕэ да суох, хаһан баҕарар даҕаны өлбүт киһи түүлгэ киирэн көстөн кэлэр көлүөнэлэрэ умнубаттарын бэйэтэ оҥоро сылдьар. Кини айыы буолбут өйө-санаата кэлэр көлүөнэлэрин куруук көрөрө-истэрэ, араҥаччылыыра түүлгэ хайдах көрүҥнээх көстөрүттэн биллэр. Сахалар былыр-былыргыттан бу үөрэҕи билэн олохторугар туһаналлар.

Кут-сүр үөрэҕэ олус былыргы кэмнэргэ үөскээбитин Сомоҕотто “Происхождение народа саха” диэн үлэтигэр маннык суруйар: "Только после смерти единый “кут” человека распадается на три части; воздушный, водный и земляной его виды. Выходит, после смерти человек распадается на три части и никогда больше не объединяется воедино. Кроме “кут”, человека и животных наделяли его зеркальной копией или его тенью, именуемой “сюр” от угро-самодийского “сю” – “зверь”. Понятием “сюр” древние подчеркивали, что и человек относится к царству животных и зверей. (1,99).

Киһиэхэ үс кут үөскүүрүн уонна өйгө-санааҕа ханнык таһымнары ылалларын саха тылыгар элбэхтик туттуллар үөрэх, үгэс уонна үөрүйэх диэн тыллар биллэрэллэр. (2,19).

Сахалар бэйэлэрин олохторуттан былыр-былыргыттан үөрэтэн өлбүт киһи кута-сүрэ Үөһээ дойдуга сылдьарын билэллэр эбит. Кинилэр өлбүт киһини үс хоннорон, кэтэһэн баран көмөргө бэйэлэрин үгүс сыыһаларыттан уһуннук эрэйдэнэн үөрэммиттэрин археологическай хаһыылар бигэргэтэллэр. Ол хаһыыларга хоруоптарыгар эргийэн хаалбыт дьоннор уҥуохтара үгүстүк көстүтэлиир эбиттэр. Улаханнык ыалдьан өлбүт курдук буолан хаалбыт киһини тиэтэйэн тыыннаахтыы көмөн кэбиһэллэрэ быһаарыллар. Улаханнык ыалдьан баран көмөөрү оҥосто сырыттахтарына өйдөнөн кэлэн соһуппут уонна үтүөрбүт дьоннор эмиэ биллэллэр.

Ити быһаарыылары тутустахха үс хонук устата киһи кута-сүрэ киһиттэн бэйэтиттэн ханна да баран ырааппакка эрэ аттыгар сылдьарыттан өйө киирэн тиллэн кэлэр кыахтанар эбит. Сахалар кут-сүр үөрэхтэринэн киһи өлбүтүн кэннэ салгын кута үс хонук иһинэн көтөр, барар, ыһыллар. Өлбүт киһини үс хоннорон баран көмүү баҕар тиллэн кэлиэ диэн кэтэһэр санааттан оҥоруллар.

Кэнники экстрасенстар хаартысканан көрөн быһаарыыларынан өлбүт киһи кута-сүрэ тохсус хонугун кэнниттэн киһи этиттэн дьэ арахсан тэйэн барар үһү. Ол арахсан барыытын бэлиэтинэн тыыннаах киһи хаартыскатыгар көстөр күлүгэ тохсус хонугун кэнниттэн биирдэ уларыйан барар эбит. Кут-сүр үөрэҕэ быһаарарынан киһи өлбүтүн кэннэ ийэ кута тохсус хонугар арахсан, ыһыллан барар. Ол иһин өлбүт киһини тохсус хонугар бэлиэтээн ахтан ылыы, ийэ кутун атаарыы оҥоруллар.

Өлбүт киһи түөрт уонус хонугун кэнниттэн сахалар үөрэхтэрэ этэринэн буор кута дьэ дьиҥнээхтик арахсан, ыһыллан Үөһээ дойдуга тахсар, сороҕо уҥуоҕар хаалар. Итини туоһулуурунан кырдьаҕас дьон кэпсээннэрэ буолар. Кинилэр этэллэринэн өлбүт киһи атын дьон түүллэригэр ордук бу түөрт уон хонугун туола илигинэ көстөрө элбэх буолар эбит. Онтон түөрт уон хонуга туолбутун кэнниттэн бу киһи атын дьон түүллэригэр киириитэ букатын даҕаны суох буолан хаалара бэлиэтэнэр. Кут-сүр үөрэх этэринэн бу кэмҥэ киһи буор кута арахсан ыһыллар, туспа барар. Түөрт уон хонугар өлбүт киһини кытта бүтэһик быраһаайдаһыы оҥоруллар.

Өлбүт киһи дьиэтэ-уота уонна кэргэттэрэ саҥа ый үүнүөр диэри эбэтэр түөрт уон хонук устата “кирдээх” диэн аатырар. (3,159).

“Кирдээх” ыалга тастан ыалдьыт-хоноһо сылдьыбат. Суолга өлбүттээх киһини көрсүстэхтэринэ туораан дьалты хаамаллар, улахан кыһалҕата суох кэпсэппэттэр. “Кирдээх” киһи булка-балыкка сылдьара бобуллар. (3,160).

В 19 в. – начале 20 века у якутов, как один из элементов похоронных обрядов, проводились поминки на 5-ый и 40-й день. (4,50).

Бары дьон өлбүт киһилэрин үһүс хонугун кэнниттэн көмөн баран тохсус уонна түөрт уонус хонугун умнубакка ахтан-санаан бэлиэтээн ааһаллара кут-сүр үөрэҕин билэллэрин, тутуһалларын дакаастыыр.

Былыргы сахалар өйдөбүллэринэн өлбүт киһи уҥуоҕун тутуу үс сыл иһинэн оҥоруллан бүтүөхтээх. Өлбүт киһи кута-сүрэ нөҥүө сылыгар өлбүт күнүгэр чугаһаан кэлэн уҥуоҕун оҥоруутун көрөн-истэн барар үһү. Онтон кэлин сылларыгар кини кута-сүрэ эмиэ ити кэмҥэ кэлэн чуҥнаан ааһар дииллэр. Ити кэмҥэ кини кута-сүрэ чугас дьоннорун түүллэригэр киирэн биллэн ааһара элбиир.

“Эрэннэрбити үс сыл кэтэһэллэр” диэн этии үөскээбит төрүтүнэн өлбүт киһи уҥуоҕун үс сыл иһинэн оҥоруу уонна бу кэм иһигэр эрэннэрбити, кэриэс этиини толорууну кэтэһиэххэ сөбүн биллэрэр. Үс сыл иһигэр киһи уҥуоҕар сылдьыы сахалар үөрэхтэригэр сөп түбэһэр, көҥүллэнэр. Үс сыл кэнниттэн өлбүт киһи уҥуоҕар олус улахан наадата суох сылдьары, уҥуоҕар хаалбыт куттарын үргүтэри сахалар сөбүлээбэттэр.

Сахалар былыргыттан өлбүт киһилэрин уҥуоҕар тахса сылдьан буолбакка, бэйэлэрин дьиэлэригэр олорон эрэ өлбүт күнүгэр ахтан, санаан ааһаллар, эбэтэр туох эмэ олус улахан наадаҕа өлбүт күнүгэр уҥуоҕар тахса сылдьыахтарын сөп. Ол барыта киһи санаата ханна баҕарар тиийэринэн уонна санаа туохтан да иҥнибэтинэн быһаарыллар. Куттар диэн санаа үгэс буолбут түмсүүлэрэ буолаллар, ол иһин өлбүт киһи ийэ, салгын куттара ханна баҕарбыт сирдэригэр син-биир тиийэллэр. Онтон хамсаныылары эрэ оҥорор буор кута киһи уҥуоҕар баар буоларын уонна олору тыыппат, үргэннэппэт ордугун сахалар былыр-былыргыттан билэннэр олохторугар туһанан үс сыл кэнниттэн киһи уҥуоҕар сылдьыбаттар.

Сахаларга “Өлбүтү кытта өлүмүөххэ” диэн тыыннаах уонна өлбүт дьон икки ардыларыгар туспа сыһыан баар буолуохтааҕын быһаарар этии баар. Ити этии өлбүт уонна тыыннаах сылдьар дьон олохторо кыайан бииргэ барбаттарын быһаарар, ол аата кинилэр салгыы олохторо тус-туһунан суолунан, тус-туспа дойдуларга бараллара быһаарыллар. Сахалар ону олус былыргы кэмнэргэ арааран билэн тыыннаах дьон сылдьар сирдэрин бу дойду, онтон өлбүт дьон өйдөрө-санаалара сылдьар сирин ол эбэтэр анараа дойду диэн ааттыыллара олус былыргы кэмҥэ үөскээбитэ билигин да тылга иҥэн сылдьар.

Дьон-норуот ытык санааларын, өлбүт дьоннорун ахта санаан ааһалларын православнай таҥара дьиэтэ бэйэтин туһатыгар эргитэн дьону албынныырга туһанар. Өлбүт дьону ахта санаан ааһар күннэри таҥара үлэһиттэрэ бэйэлэрин талбыттарынан анааннар итэҕэйэр дьону барыларын албынныыллар, буккуйаллар. Дьиҥнээхтик өлбүт киһитин кутун-сүрүн көрсүөн баҕарбыт киһини албыннаан атын күҥҥэ үҥтэрэннэр уонна уҥуоҕар сырытыннараннар бу киһи эрэйин, үҥүүтүн, көрдөһүүтүн таах сибиэ хааллараллар. Киһи бэйэтэ өлбүт күнүттэн ураты кэмҥэ кута-сүрэ букатын ыраах сиргэ сылдьар буолан, кинини ахтар-саныыр дьон санаата киниэхэ тиийбэт эбит.

Маннык “өлбүттээхтэр күннэрэ” диэн ааттаах улахан хампаанньаны тэрийии арай православнай таҥара дьиэтин үлэһиттэригэр эрэ улахан туһаны аҕалар. Кинилэр көннөрү дьоҥҥо, бу күн өлбүт дьонноргутун санааҥ, умнумаҥ диэн өйдөтөн, туһаны оҥорон биэрэр курдуктар. Бу күҥҥэ көннөрү дьон таҥара дьиэтигэр сылдьан араас мэлиибэннэри истэллэрэ уонна чүмэчилэри атыылаһан уматан туруораллара үксээн таҥара дьиэтин оруола үрдүүрүгэр, барыс киллэриитигэр көмөлөһөллөр. Бу кэмҥэ элбэх дьон сылдьалларыттан православнай таҥара дьиэтэ туһалаах курдук көстөрүн тэҥэ, барыс киллэриитэ элбиир.

Таҥара дьиэтэ диэн таҥара үлэһиттэрин түмэр, салайар тэрилтэ аата. Былыргы кэмнэргэ үөскээбит тэрилтэ аҥардастыы салайааччылар бас билиилэригэр киирэн хаалбытыттан билигин байыыны, баайы-малы иҥэриниини тутуһуу диэки халыйан хаалбыт.

Бу күнүнэн туһанан православнай таҥара дьиэтэ элбэх барыһы киллэринэрэ быһаарыллар. Онтон дьон куттарыгар-сүрдэригэр бу күн туох даҕаны туһаны уонна ыраастаныыны аҕалбакка таах арыгылааһыҥҥа, өлбүт киһи уҥуоҕар тахсан кутун аймааһыҥҥа, үргүтүүгэ эрэ кубулуйар. Дьон бэйэлэрин өлбүт киһилэрин кутун-сүрүн кытта бу күҥҥэ бары кыайан көрсүспэттэр. Бу күҥҥэ кыттыспыт элбэх дьон көннөрү бэйэ-бэйэлэрин үтүктэн санааларын эрэ аралдьытан ааһаллар.

Бу ааттаммыт күн өлбүттээхтэр туһаларыгар буолбакка, православнай таҥара дьиэтин туһатыгар элбэх барыһы ыларыгар уонна кырдьык-хордьук дьон туһугар кыһанарын көрдөрөөрү ыытыллар. Саха дьоно кут-сүр үөрэҕин билэллэриттэн, олохторугар туһаналларыттан бу албыҥҥа киирэн биэрбэттэр.

Сахалар киһи өллөҕүнэ өйө-санаата уларыйарын билэллэриттэн өлөн, Орто дойдуттан баран эрэр киһи өйүн-санаатын ыраастанан, куһаҕан санаатын хаалларан, “айыытын этэн” барарын ирдииллэр. Ол барыта Үөһээ дойду өйө-санаата ыраас, дьоҥҥо үчүгэйинэн дьайар буолуутун олохтуурга туһалыырын билэллэриттэн буолар.

Айыылаах-харалаах киһи, олохтон барар бүтэһик кирбиитигэр, ыраастаныан баҕарар. Дьиэтин да кэргэниттэн, атын да дьонтон буруйун билинэн ыар санаатын чэпчэтэллэригэр көрдөһөр. (5,25).

Өй-санаа үөрэҕин билэр, олохторугар туһанар сахалар православнай таҥара дьиэтин албыныгар киирэн биэрбэттэр, өлбүт киһи уҥуоҕар элбэхтик сылдьан кутун-сүрүн аймаабаттар, санаа ханна баҕарар тиийэр кыахтааҕын билэллэриттэн дьону өлбүт күннэригэр дьиэлэригэр олорон ахтан-санаан ааһаллар.

Туһаныллыбыт литература[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

1. Сомоҕотто С. Происхождение народа саха. – Якутск: НИПК “Сахаполиграфиздат”, 1995. – 112 с.

2. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. Үс кут. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2017. – 156 с.

3. Бравина Р.И. Олох. Дьылҕа. Өлүү. – Дьокуускай: Бичик, 2006. – 208 с.

4. Национальная культура коренных народов РС(Я). – Якутск: Нац. кн. изд-во “Бичик”, 1994. – 104 с.

5. Уткин К.Д. Сахаларга киһи өйдөбүлэ. Илиҥҥи, арҕааҥҥы философскай көрүүлэргэ алтыһыннаран. – Дьокуускай: “Бичик” нац. кинигэ кыһата, 1997. – 320 с.