Өй уонна ай

Өй уонна ай диэн сахалар өй-санаа баарын уонна уратыларын быһаарар тыллара.

Тыл өйү-санааны, киһи куттарын кытта тутулуктарын арыйыыга өй уонна ай диэн тыллары ырытыы, чинчийии тириэрдэр. Бу тыллар киһи өйө-санаата сайдан иһиитин тутулуктарын, киһи куттара үөскээһиннэрин уонна тус-туспаларын быһаараллар.

Саха дьонун олус былыргы төрүттээх кут-сүр үөрэхтэригэр киһи үс куттаах диэн чуолкайдык этиллэр:

Бу куттартан буор кут диэн быччыҥнар хамсааһыннарыттан эккэ-сииҥҥэ, хас биирдии быччыҥнарга үөскүүр, эти-сиини кытта биир ситимнээх өй-санаа буолар. Онтон ийэ уонна салгын куттар диэн киһи өйө-санаата, мэйиитэ үөскэтэн таһаарар, кэмэ кэллэҕинэ уларыйан, тупсан биэрэр өйүгэр-санаатыгар киирсэллэр.

Ийэ кут өйө-санаата эккэ-сииҥҥэ ордук чугас, быһаччы салайыыга кыттыһар кыахтаах буолан сахалыы өй диэн тылынан этиллэн бэриллэр. Ө дорҕоонтон үөскүүр тыллар бары эти-сиини кытта быһаччы сибээстээхтэр. Өй, өл, өбүгэ, өс диэн тыллар эти-сиини кытта тутулуктара улахан.

Салгын кут киһи таһыттан, үөрэҕи ылыныытыттан киирэр өйүн-санаатын ордук быһаарарынан уонна саҥаны киллэрэр, оҥорор кыахтааҕынан ай диэн тылынан этиллэр уонна дьоҥҥо эрэ сайдар, баар буолар улахан уратылаах.

Куттартан саҕалаан саха тылын өйгө-санааҕа сыһыаннаах икки тыла ырытыллар. Киһи олус былыргы кэмнэргэ аан маҥнай саҥара үөрэнэригэр биирдии дорҕоону таһааран туһана үөрэммит. Кэлин элбэх дорҕооннор холбоһоннор атын, элбэх дорҕооннордоох тыллары үөскэтэн барбыттар. Элбэх дорҕооннордоох тыллары таба туһаныыга, саҥарыыга киһи күөмэйэ эмиэ өйүн-санаатын кытта сайдан, тупсан испитэ быһаарыллар. Элбэх омук тылларын хос акцена суох саҥарыы киһи күөмэйэ, буор кута ордук сайдыылааҕын быһаарар.

«Ө» дорҕоон уонна ыйар, хамсааһыны, хайысханы көрдөрөр «й» дорҕоон холбостохторуна өй диэн тыл үөскүүр. Өй мэйиигэ үөскүүр буолан эт-сиин биир чааһын курдук ааҕыллар. Өйдөөх диэн этии өй тыынар-тыыннаахтарга барыларыгар кэриэтэ баарын быһаарар. Өйдөөх ыт, өйдөөх да ат диэн кыыллар өйдөрүн быһаарыыга хаһан баҕарар туттуллар.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн өй эмиэ икки өрүттээх. Өйдөөх уонна киһилии өйдөөх диэннэргэ арахсар. Өйдөөх диэн бары тыынар-тыыннаахтарга барыларыгар сыһыаннаһар буоллаҕына, киһилии өйдөөх диэн этии өй хайысхата киһилии суолунан, киһи быһыылаахтык баран иһэрин уонна киһиэхэ эрэ баарын быһаарар.

Өй диэн ийэ кут өйө-санаата. Эттэн-сиинтэн тутулуга улахан, үгэстэри үөскэттэҕинэ эти-сиини быһаччы салайыыга кыттыһар. Бары улахан, кыра кыылларга, көтөрдөргө уонна балыктарга, ол аата тыынар-тыыннаахтарга барыларыгар баар, сыыйа-баайа, бытааннык, үгэстэр үөскээһиннэриттэн сайдан, эбиллэн иһэр өй-санаа буолар.

Өй оҕо хараҕа иччилэнэрин кытта баар буолан салгыы сайдыбытынан барар. Ийэтин таба көрөн, билэр буолуутугар өйүн сайдыытын таһыма улаатар.

Сэбиэскэй былаас өй-санаа, таҥара үөрэҕин суох оҥорбутуттан сылтаан төрүт өйдөбүллэр, тыл өссө да кыайан чуолкайдана иликтэр. Итини тэҥэ сэбиэскэй былаас тобохторо, анаан-минээн туорайдаһар, буккуйар дьон баалларыттан өй-санаа, таҥара үөрэҕэ билигин да оннун була илик.

Баспыт иһигэр аан маҥнай санаа үөскүүр. Санааҕа туох эмэ саҥаны айыллар, элбэхтик толкуйданар, ырытыллар. Ай диэн тыл санааҕа сыһыаннаах. Бу тыл ол иһин үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана ситэри кыайан быһаарыллыбат, аан маҥнай биллибэт, өссө да оҥорулла илик, санааҕа эрэ сылдьар куһаҕан да быһыы куһаҕан диэҥҥэ киирсибэтинэн, бу тыл куһаҕана суох курдук ылыныллар, соннук туттуллар. Санаа ханнык да буолбутун иһин кыайан буруйданар кыаҕа суох. Санаа эрэ буоллаҕа дии. Биирдэ эмэтэ куһаҕаны да санаабыт кэннэ умнуллан, суох буолан хаалыан эмиэ сөп.

Арай субу санаабыт санаабытын тута бааччы олоххо киллэрэн тугу эмэни илэтигэр оҥордоххо, бу оҥорбут быһыыны дьон сыаналааннар, санаа хайдаҕа дьэ биллэн, чуолкайданан, туох эрэ ураты буоллаҕына, саҥаны айыы буолан тахсан кэлэр кыахтанар. Бу саҥаны айыы дьоҥҥо туох эмэ туһалаах, үчүгэйи оҥорууга аналлаах буоллаҕына – үчүгэй, үрүҥ айыы, онтон буортулаах, куһаҕан буолан таҕыстаҕына – куһаҕан, хара айыы буолан хаалар уратылаах.

Өй-санаа маннык уларыйар кэмнэрдээҕин саха дьоно олус былыргы кэмнэргэ арыйан туһаналларыттан айыы диэн тыл соҕотох уонна икки, утарыта өйдөбүллээх. Айыы маннык уратытын сахалар «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиилэрэ уонна киһи оҥорор быһыыларын араастара; үчүгэйэ уонна куһаҕана кэлин биллэн тахсара чуолкайдаан биэрэллэр.

Саҥаны айыы, туох эмэ уратыны, дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥоруу сахалыы айыы диэн ааттанар. Бу тыл «ыы» диэн ытааһын сыһыарыылаах буолуута бу быһыы куһаҕан өттө баһыйарын быһаарар. Саҥаны айыы диэн олус сэрэхтээх, кутталлаах быһыы буоларын тыл бэйэтэ биллэрэр.

Ай диэн тыл салгын кут өйүн-санаатын быһаарар. Саҥаны айыы дьоҥҥо эрэ сайдарын, дьон эрэ оҥороллорун чуолкайдыыр. Киһи атын кыыллартан, көтөрдөртөн биллэр уратытынан саҥаны айан, айыыны оҥорон олоҕун түргэнник тупсарынан иһэрин биллэрэр.

Тыл үөрэхтээхтэрин быһаарыыларынан дьон аан маҥнайгы саҥарар тыллара барылара биирдии сүһүөхтээх тыллар эбиттэр. Өй уонна ай диэн тыллар биирдии сүһүөхтээхтэрэ уонна «ый» диэн ыйар, көрдөрөр, хамсааһыны биллэрэр дорҕоонноохторо, бу тыллар дьон аан маҥнай саҥаран эрдэхтэринэ үөскээбит төрүт тыллар буолалларын быһаарар.

Бу икки аҥы тыллар олус былыргы кэмнэргэ, дьон өйө-санаата саҥа сайдан эрдэхтэринэ үөскээбиттэрэ саха тыла олус былыргы төрүттээҕин уонна сахалар өй-санаа улатыларын, куттар тус-туспаларын былыргыттан билэлэрин, олохторугар туһаналларын дакаастыыллар.

Баар-суох өйү-санааны быһаарар тыллары харыстааһын, уларыта сатаабат ирдэнэр. (1,20).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Дорҕооннор өйгө-санааҕа дьайыылара. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я), 2013. - 108 с.