Өй-санаа уһуна

Өй-санаа, таҥара үөрэхтэрэ сахаларга төһө былыргы кэмнэргэ сайдыбыттара кыайан быһаарыллар кыахтара суох ыраах, былыргы. Ай диэн икки дорҕоонноох тылтан үөскээбит айыы диэн өйү-санааны, киһи саҥаны айыыны оҥорор кыаҕын быһаарар тыл үөскээһинэ саха тыла, өй-санаа саҥа сайдан истэҕинэ буолбут.

Сахалар өй-санаа үөрэҕин дириҥник сыаналыыллар, баҕа санаа үөскээһинин уратыларын олоххо таба туһаналлар. “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн баҕа санаа эмиэ икки өрүттэнэр. Киһи олоҕор бэйэтин кыаҕынан олоххо киллэрэр баҕа санаата киһилии баҕа санаа диэн ааттанар буоллаҕына, санаатыгар эрэ оҥорон көрөр баҕа санаалара ыра санаалар диэн ааттаналлар. Киһи өйө-санаата төһө ыраахха диэри дьайарыттан, дьайыыта тиийэриттэн икки аҥы арахсарын эмиэ билэн тылларыгар киллэрбиттэр:

1. Кылгас эбэтэр быстах өй-санаа.

2. Уһун санаа.

Өй-санаа бу уратыларын төһө кыалларынан олох холобурдарынан туһанан ырытыллар:

1. Үгүс дьон өйө-санаата кылгас. Күннээҕинэн, субу баарынан сылдьаллар. Күннээҕи кыһалҕаларыттан, үлэттэн-хамнастан, дьиэ-уот көрүүтүүттэн ордон ырааҕы эргитэ санаабаттар, субу кэмнээҕи, сотору кэлэр үчүгэйи ордук сыаналыыллар, туһаналлар. Тото аһааһын киһиэхэ кэлэр аһылыкка эрэ диэри үчүгэйи аҕалар эбит буоллаҕына, минньигэһи сиэһин амтана сүтүөр эрэ диэри дьайыыта тиийэринэн кылгас санааҕа, күн устата хаста да оҥоруллар быһыыга киирсэллэр.

Кылгас санаа туһунан этиилэр элбэхтэр. «Уһуну, киэҥи санаабат», «Атаҕын тумсуттан ырааҕы көрбөт», «Санаата бүгүҥҥүнэн бүтэр» диэн этиилэр бары кылгас, күннээҕи санаалары быһаараллар.

Киһи бэйэтэ эмиэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн икки аҥы арахсарынан эт-сиин баҕа санаалара аһааһын, сынньаныы, баҕаны ханнарыы буолалларынан түргэнник толоруллар быстах баҕа санааларга киирсэллэр. Өй-санаа баҕа санаата үөрэххэ, үлэҕэ-хамнаска сыһыаннаахтарынан, хойутаан туолалларынан уһун санааҕа киирсэллэр.

Кылгас, быстах санаа дьайыыта бэргэһэни тиэрэ кэтэн кэбиһииттэн ордук биллэр. Бэргэһэни тиэрэ кэтэн кэбистэххэ айыыны оҥоро охсон соҕотохто ураты, туспа киһи буола түһүү кыалла охсоро табыллар. Урукку кэмҥэ хаатыҥка, саппыкы осторун кылгас гына тиэрэн кэбиһии эдэр уолаттарга баар этэ. Ити түргэнник оҥоруллар быһыылар, саҥаны айыылар улаатан эрэр оҕолор бэйэлэрин уратыларын биллэрэ сатаан таптаан туһанар ньымаларыгар киирсэллэр.

Кылгас санаа быстах санаа диэҥҥэ тиийэн хаалара элбэх. Ситэ толкуйдамматах, туох содул үөскүүрэ табан быһаарыллыбатах санаа быстах санаа диэн ааттанар уонна олору толоруу үксүгэр куһаҕаҥҥа тириэрдиэн сөп. Быстах санаалаах киһи быстах быһыыны оҥороро элбэҕин, куһаҕан быһыыны элбэтэрин сахалар билэн “Санаабычча быһыылаах” диэн арааран эппиттэр.

Санаа олус түргэн, кылгас кэм иһигэр элбэҕи ырытан, толкуйдаан таһаарыахха сөп. Маннык оҥордоххо үчүгэй, таба буолуон сөп диэн санаа хас киһиэхэ барыларыгар баар буолара ордук.

Улуу Өктөөп өрө туруутун кыайыытыгар бары кыахтарын ууран аан бастаан иһээччилэринэн оробуочайдар, туохтара да суох үлэһиттэр буолбуттара. Кинилэр ханнык да баайа-мала суох буолууларыттан уһуну-киэҥи санаабаттарыттан ордук харса-хабыра суох былааһы уларытыыга туруммуттара, олохторо ыйга иккитэ ылар хамнастарыттан быһаччы тутулуктааҕа кылгас санааланыыларын үөскэппитэ былааһы былдьаһыыга аһара күүскэ турунууларыгар тириэрдибитэ.

Дьон өйө-санаата ситэ сайда илигинэ, бассабыыктар этиилэрин ылынан сыыһа суолга туруналларыгар аһара батталтан, туоратыыттан үөскээбит кылгас санааламмыттара улахан оруолу ылбыта. 74 сыл ааспытын кэнниттэн, бу сыыһа оҥоруллубут өрө туруу содула көннөрүллэн, билигин Россия дьоно урукку, ыраахтааҕы кэмин саҕанааҕы олохторугар сыыйа төннөн эрэллэр. Өй-санаа уларыйыыта салҕанан баран иһэр.

2. Киһи өйдөөх-санаалаах буолуута субу оҥорор быһыыларыттан ураты, хаһан эрэ ыраах кэмҥэ кэлиэхтээх, туһалыахтаах быһыылары эрдэттэн бэлэмнээн, былааннаан оҥороругар кыах биэрэр. Киһи олоҕун ырааҕы, инникини толкуйдаан оҥосторо өйө-санаата үрдүк сайдыыны ситиспитин бигэргэтэр.

Киһи олоҕо син уһун. Оҥорор быһыыларын эрдэттэн ырытан, тугу ситиһиэн сөбүн былааннаан ааҕынара хаһан баҕарар туһата улахан. Өссө кэлэр көлүөнэлэрим тустара диэн эмиэ саныыра, тугу эмэ уурунара, мунньунара, үйэлээҕи оҥороро, тутара эмиэ ааҕыллар. Холобурга, саҥа дьиэ тутта сылдьан оҕолорум, сиэннэрим олоруохтара дии санаатаҕына ырааҕы толкуйдуура, уһун санаалааҕа быһаарыллар.

Киһи ханнык баҕарар оҥорор быһыытын эрдэттэн ырытан, толкуйдаан, туох, ханнык содуллар үөскүөхтэрин сөбүн быһааран, көннөрөн баран оҥордоҕуна үчүгэй, туһалаах быһыыны оноруон сөп. Ыраахтан ыла толкуйдаммыт, ырытыллыбыт, туох, ханнык быһыы үөскүүрэ барыта таба быһаарыллыбыт санаа уһун санаа диэн ааттанар.

Тыа хаһаайыстыбатын үлэһиттэрэ ордук уһун санаалаахтар. Кыра торбос улаатан ынах буолан туһалыар диэри түөрт сыл устата көрөн-истэн аһатыы, улаатыннарыы ирдэнэр. Сири оҥордоххо, тыаны солоотоххо, хаһан салаа от үүнэн, охсуллар буолуор диэри хас да сылы кэтэстэххэ табыллар. Тыа хаһаайыстыбатын үлэһиттэрэ үлэлиир үлэлэриттэн, олохторуттан тутулуктаах уһун санаалаахтар, кырата түөрт сылга тиийэн хамнаһа кэлэр үлэни, ыраах кэми сыаллаан үлэлииллэр, олохторун оҥостоллор.

Сахалар олохторун үөрэҕэ көрсүө, сэмэй буолууну ирдиир, оҕолору кыра эрдэхтэриттэн көрсүө, сэмэй буолууга үөрэтэллэр. Көрсүө, сэмэй киһи уһун санаалаах, сыыһа-халты туттубат, үлэни-хамнаһы кыайан уһун үйэни ситиһэр кыахтанарын сахалар билэллэр.

Улуу Өктөөп өрө туруута кыайыытын тыа хаһаайыстыбатын үлэһиттэрэ бары кэриэтэ сөбүлээбэтэхтэрэ, улаханнык утарыласпыттара. Сэриилэһэн кыахтара-күүстэрэ бараммытын уонна улахан репрессия кэнниттэн саҥа былаас, сэбиэскэй былаас олоҕурбута.

Куорат дьоно, заводтар, фабрикалар үлэһиттэрин санаалара тыа хаһаайыстыбатын үлэһиттэринээҕэр быдан кылгас, кинилэр хас ый аайы кэлэр хамнастарын ханна тутталларын ааҕан-суоттаан билэллэринэн санааларын уһуна бүтэ сыһар. Арай хамнастара икки ыйга кэлбэтэҕинэ улаханнык моһуогуруохтарын, кыбыттарыахтарын, иэскэ киириэхтэрин сөбө араас хамсааһыннар түргэнник үөскээбитинэн баралларыгар тириэрдэллэр.

Киһи санаата олорор олоҕуттан тутулуга улахана билигин да уларыйа илик. Аҥардастыы ылар хамнастарыгар ииттинэн олорор куорат олохтоохторо быстах, кылгас санаалаахтара, онно кэлэр көлүөнэлэрин иитэллэрэ араас хамсааһыннар куораттан тахсалларын ордук улаатыннарар. (1,87).

Туһаныллыбыт литература.

1. Каженкин И.И. Күн таҥара үөрэҕэ. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я) "Бизнес-инкубатор", 2016. - 148 с.