Өй-санаа сайдыытын таһымнара

Өй-санаа сайдыытын таһымнара диэн оҕо өйө-санаата улаатан истэҕинэ ситиһэн иһэр кирбиилэрэ ааттанар.

Сахалыы өй-санаа үөрэҕин баһылааһын туһалаах. Атын омуктар өй-санаа үөрэхтэрэ барылара ордуктар диэн сыыһа санаа. Бары таҥара үөрэхтэрин төрүттэринэн сахалар билэр уонна билигин да туһана сылдьар кут-сүр үөрэхтэрэ буолар уонна бу үөрэх оҕо өйө-санаата сайдыытын атыттардааҕар ордук табатык быһаарар. Күүстээх куттаах-сүрдээх ойуун киһи бэйэтин аймахтарыгар көмөлөһөр, көрөр-харайар кистэлэҥ күүстээҕин, санаатын күүһүнэн дьайарын сахалар былыргыттан билэннэр олохторугар туһаналлар. Ол үөрэх “Кырдьаҕаһы ытыктаа” диэн этиинэн эдэрдэргэ бэриллэр.

Өй-санаа киһи уһун үйэтин тухары сайдан, мунньуллан, күүһүрэн иһэр. Сааһырбыт, олоҕун уопутун элбэҕи мунньуммут киһи өйө-санаата сайдан, күүһүрэн ойуун таһымыгар тиийиэн сөп. Кырдьаҕастар түүллэрин табатык тойоннуу, араас билгэлэри туһанан таба быһаарыыны ылынан эдэрдэргэ тириэрдэллэрэ бэйэлэриттэн эрэ тутулуктаах.

Саха дьоно кут-сүр үөрэх төрүттэрин былыр-былыргыттан бэйэлэрин олохторугар туһаналлар. Үөрдэри, айыылары, иччилэри билигин да итэҕэйэллэр, харыстыыллар, аймаабаттар, олор куттартан үөскүүллэрин билэллэр. Ол куттар барылара араас көрүҥнэри ылынаннар былыргы таҥара үөрэҕин төрүттэрэ буолбуттар.

Билигин сайдыылаах, үөрэх-билии тарҕаммыт кэмигэр оҕо ийэ кутун иитэн, ол аата кыра эрдэҕинэ, бэйэтин өйө-санаата киириэн иннинэ атаахтаппакка, үчүгэй быһыылары оҥорорго үөрэтэн олору үгэс оҥорон иҥэрэн биэрии, онтон улаатан истэҕинэ салгын кутун сайыннарыы диэн үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэргэ үөрэтии буолар.

Үөрэх, үгэс уонна үөрүйэх диэн өйдөбүллэри табатык өйдөөн оҕоҕо кут үөскээһинэ ити курдук үс сүһүөхтэнэн салҕанан иһэрин олоххо туһанар буолуу саха дьонуттан ирдэнэр көрдөбүл буолар.

Норуот өр кэмҥэ мунньуммут олоҕун үөрэхтэрэ таҥара үөрэхтэригэр кубулуйан сылдьаллар. Дьиэ кэргэн олоҕун төрүттэрэ, оҕону иитии-үөрэтии үгэстэрэ, киһи киһиэхэ сыһыанын уратылара барылара таҥара үөрэхтэригэр холбуу киирбиттэр. Олох үөрэхтэригэр сыһыаннаах сиэри-туому толоруулары таҥара үлэһиттэрэ баһылаан дьоҥҥо-сэргэҕэ тиэрдэллэрэ эрэйиллэр.

Сир үрдүгэр уһуннук олорбут омуктар бэйэлэрин уһун, ыарахан олохторугар мунньуммут туһалаах уопуттара, үгэстэрэ элбэх. Олус уһун үйэлээх сахалар олохторун, таҥараларын үөрэҕэ билигин, үөрэх-билии сайдыбытын кэнниттэн ордук туһалаахтара биллэн, үөрэтэн, дьон итэҕэйэн эрэллэр.

Итэҕэл, таҥара үөрэҕэ оҕо өйө-санаата сайдыытыгар, киһи олоҕун сыалын ситиһэригэр сөп түбэһиэхтээх, ханнык да халыйыыта суох буолуохтаах. Сахалар өй-санаа, таҥараларын үөрэҕэ киһи олоҕун устата өйүн-санаатын сайдыытын маннык кэрискэ кэмнэргэ, таһымнарга араарар:

1. Киһи буолуу. Оҕо кыра эрдэҕиттэн улаатан сааһын ситиэр диэри иитиллэн, үөрэнэн ситиһэр таһыма киһи буолуу диэн ааттанар. Бу кэмҥэ оҕо улаатан, этэ-сиинэ ситэн, өйө-санаата сайдан тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорор буола үөрэнэн, үчүгэй үгэстэри иҥэринэн, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһанар буоллаҕына, киһи буолуу таһымын ситиһэр. Олоҕор «Куһаҕаны, айыыны, дьон билбэтин, туттубаттарын оҥорума»,- диэн өй-санаа хааччаҕын тутуһан өйө-санаата сайдар, улахан киһи таһымын ситиһэн, улахан киһи буолар. Бэйэтэ киһилии быһыылаах киһи киһитэ, сиэри тутуһар киһи буола улаатар.

2. Киһи быһыыта. Өйө-санаата сайдыбыт киһи олоҕун «Киһи быһыыта», «Сиэр»,- диэн өй-санаа хааччахтарын тутуһан киһи быһыылаахтык, сиэрдээхтик олорор. Дьиэ туттан, оҕо төрөтөн, мас олордон олоҕун сыалын толорор. Сайдыыны ситиспит өйө-санаата этин-сиинин утумнаахтык эрчийэн, барыга бары үөрүйэх оҥорон үйэтин уһатыыны ситиһэр, киһи быһыылаахтык олоҕун олорор, оҕолорун, сиэннэрин киһи буолууга үөрэтэр. Киһи Орто дойдутааҕы олоҕун сыала киһи быһыылаахтык олоҕу олоруунан түмүктэнэр.

3. Yрүҥ айыы буолуу. Киһи өллөҕүнэ өйө-санаата этиттэн-сииниттэн арахсан, ыһыллан Yөһээ дойдуга тахсар. Yгүс дьоҥҥо туһалаах үлэни, үчүгэйи, саҥаны арыйыылары бэйэтин үйэтигэр оҥордоҕуна, кини үөрэҕин-билиитин кэлэр көлүөнэлэри үөрэтиигэ туһанаары Yрүҥ айыы оҥороллор, куруук ахта-саныы сылдьаллар, кэлэр көлүөнэлэрин үөрэтэллэр. Сорохтор оҥорбут куһаҕан быһыыларын, хара айыыларын умнуу, ахтыбат буолуу Сир үрдүгэр куһаҕан быһыылар аҕыйыылларыгар тириэрдэринэн үтүө санаалаах дьонтон ирдэнэр тутаах көрдөбүл буолар. (1,70).

Сахалар бастакы таҥаралара Үрүҥ Аар тойон диэн ааттанара олус былыргы кэмнэргэ олорон ааспыт дьон билиилэриттэн үрүҥүн, ол аата үтүөтүн, үчүгэйин, билиҥҥи, сайдыыны ситиспит дьоҥҥо туһалаах, сөп түбэһэр эрэ өттүн талан ылынан кэлэр көлүөнэлэри үөрэтиигэ туһанар наадалааҕын быһаарар.

Yрүҥ айыылартан кэлэр билиилэргэ урукку олоххо буолан ааспыт быһыылар, оччотооҕу үөрэхтэр, үлэ-хамнас ситиһиилэрэ, тутуллубут тутуулар, омук саҥарар тыла, үгэстэрэ, үөрүйэхтэрэ киирэллэр. Оччотооҕу кэмнэргэ оҥоруллубут саҥаны арыйыылар билиҥҥи кэмҥэ эргэрэннэр дьон бары билэр билиилэригэр кубулуйаннар сыаналара түһэн, суолталара намтаан иһэр. Олус былыргы охсуһуулаах-этиһиилээх, суут-сокуон диэн суох, олоҥхо кэмигэр дьон олохторун таһыма, өйдөрө-санаалара эмиэ олорор олохторун курдук, намыһах этэ. Билигин сайдыы, демократия, киһи киһиэхэ сыһыана ордук тупсан, кэҥээн иһэр кэмигэр оччотооҕу, былыргы кэмнээҕи билии-көрүү туһата лаппа кыччаата. Арай бу билиилэртэн ордук туһалаахтарынан тус-туспа омуктар олохторун үгэстэрин, тылларын үөрэтии уонна харыстааһын киирсэллэр.

Сахаларга итэҕэл, таҥара үөрэҕэр, бары тутуһуллар хааччахтара барылара былыр-былыргыттан бааллар уонна билигин да туһанылла сылдьаллар. Бу үөрэх киһи олоҕун бары кэмнэрин толору хабар. Оҕо кыра эрдэҕиттэн улаатан өйө-санаата сайыннаҕына, күүһүрдэҕинэ этин-сиинин эрчийэн, үйэтин уһатыахтааҕын табатык быһаарар. Итэҕэл, таҥара үөрэҕэ киһи өйүн-санаатын, атын өй-санаа үөрэхтэринээҕэр ордук дириҥник, киэҥник быһаарар, сайдан, эбиллэн истэҕинэ уларыйан биэрэн иһэрин кытта аахсан, толору арыйар. Итэҕэли билии, үөрэтии уонна олоххо туһаныы ирдэнэр.

Эти-сиини утумнаахтык эрчийэн, үөрэҕи-билиини баһылаан олоҕу уһуннук, киһи быһыылаахтык, дьоҥҥо-норуокка туһалаахтык олоруллар, кэлэр көлүөнэлэри киһи быһыылаах буолууга иитиллэр, үөрэтэтиллэр. (2,136).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Киһи буолуу. - Дьокуускай: Издательский дом "Якутия", 2005. - 80 с.

2. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. Үс кут. - Дьокуускай: РГ "MEDIA+", 2017. - 156 с.