Үөрэх икки өрүтэ

Үөрэтии уонна үөрэнии диэн үөрэх икки өрүтэ ааттаналлар.

Сахалар «Туох барыта икки өрүттээх» дииллэр. Бу этиини тыл үөрэхтээхтэрэ, сорох суруйааччылар билигин даҕаны арааран билэ, таба сыаналыы иликтэр.

Күн уонна Сир, Аан дойду, Сир үрдүгэр туох баар барыта икки өттүттэн хардарыта тутулуктаахтар, ол иһин иккилии өрүттээхтэр. Сир үрдүгэр туох барыта уларыйан, эргийэн, күн уонна түүн, сайын уонна кыһын курдук уларыйан солбуйсан биэрэллэр. Бу икки өрүттэр уларыйан, солбуйсан биэриилэригэр улаханнык оҕустарбат, сыыһа-халты туттубат туһугар хас биирдии киһи бу икки өрүттэри иккиэннэрин тус-туспа арааран билэрэ ирдэнэр.

Сахалар таҥараларын үөрэҕэ киһиэхэ бу икки өрүттэри тус-туспа арааран билэргэ уонна олоххо таба туһанарга үөрэтэр. Таҥара үөрэҕин билии, олоххо туһаныы хас биирдии киһиттэн ирдэнэр.

Туох барыта икки өрүттээҕин курдук үөрэнии эмиэ икки тус-туспа араарыллар өрүттэрдээх:

1. Үөрэтии. Атын киһи киһиэхэ тугунан эмэ дьайан, кэпсээн, көрдөрөн, үтүгүннэрэн, оҥотторон үөрэтиитэ.

2. Үөрэнии. Киһи бэйэтэ булан-талан, билэн-көрөн, ааҕан-суруйан, эрэйдэнэн үөрэниитэ.

Оҕо кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр үөрэтиллэрэ табыллар. Кыра оҕолору үөрэтии уонна улахан, өйдөрүн-санааларын туппут дьон үөрэниилэрэ иккиэн тус-туспа хайысхалаахтар, тус-туспа төрүккэ, киһи өйүгэр-санаатыгар, ийэ уонна салгын куттарыгар олоҕураллар.

Оҕо кыра, 2-5 саастаах эрдэҕинэ субу оҥорбутун тута бааччы умнан иһэринэн тугу элбэхтик хос-хос хатылаан оҥорбутун эрэ өйдөөн хаалан иһэр кыахтаах. Бу элбэхтик хатылаан хос-хос оҥорбутуттан үгэстэр үөскээһиннэриттэн кини ийэ кута сайдан эбиллэр. Бу кэмҥэ оҕоҕо үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥотторон өйүгэр-санаатыгар иҥэрэн, үгэс оҥорон биэрэн истэххэ ийэ кута иитиллэн үчүгэй быһыылаах киһи буола улаатар. Оҕону иитии диэн ити төрүккэ олоҕурар.

Оҕо саҥа улаатан истэҕинэ бэйэтэ санаатын салайар кыаҕа суоҕуттан үчүгэй быһыылары атын, улахан дьон көмөлөрүнэн, көрдөрөн, үтүгүннэрэн биэриилэринэн элбэхтик оҥоро үөрэннэҕинэ үчүгэй үгэстэри үөскэтинэн, бу оҥорор үчүгэй быһыылара үгэс буолан өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар ууруллан, мунньуллан иһиилэриттэн үчүгэй быһыылаах киһи буола улаатара төрүттэнэр.

Кыра оҕону үөрэтиигэ төрөппүт сыала, соруга оҕотугар элбэх үчүгэй быһыылары оҥотторо үөрэтэн бу быһыылара үгэс буолан өйүгэр-санаатыгар иҥэрин ситиһиитэ буолар. Манна үчүгэй майгылаах буолуута, улахан дьоҥҥо сыһыана, үлэҕэ-хамнаска үөрэтии барыта киирсэллэр.

Оҕо улаатан, этэ-сиинэ ситэн, өйө-санаата сайдан истэҕинэ үөрэтии хайысхата уларыйан бэйэтэ санаатын салайыытыгар көһөрүллэн биэриэхтээх. Бу кэм оҕо оскуолаҕа киириититтэн саҕаланар уонна киһи буолууну ситиһиитинэн түмүктэниэн сөп. Киһи буолууну ситиһии кэнниттэн төрөппүт уонна оҕо икки ардыларыгар сыһыан тосту уларыйан улахан дьоннуу сыһыаҥҥа көһөн биэрэр кэмэ кэлэр. Бу кэмҥэ оҕо бэйэтин өйө-санаата сайдан, өйүнэн-санаатынан салайтаран үөрэҕи бэйэтэ ылынан үөрэниини ситиһэр кыахтанар.

Аныгы бэйэлэрин билиммит төрөппүттэр оҕолорун куруук «кыра оҕо» диир санааларыттан бу өй-санаа уларыйар кэмин табан сыаналаабаккалар кэлин улахан эрэйи көрсөллөр. Аналлаах үөрэхтээхтэр оҕоҕо бу кэм кэлэрин өссө тупсаран «Переходный возраст» диэн ааттыыллар. Бу кэмҥэ оҕо өйө-санаата сайдан улахан дьоннуу сыһыаҥҥа наадыйарын ситэ сыаналаабаттарыттан итинник охсууга, эмискэ уларыйыыга тириэрдэн кэбиһэллэр.

Оҕо бэйэтин санаатынан салайына үөрэнэрэ саҥа улаатан истэҕинэ, иитээччитэ эппитин умнубакка толорор буолар кэмиттэн ыла саҕаланар. Бу кэмтэн оҕо салгын кута сайдар, бэҕэһээ тугу оҥорбутун билэр, умнубат, сарсын тугу оҥоруохтааҕын быһаарынар, былаанныыр кыахтанар.

Улахан киһи санаатын бэйэтэ салайар кыахтааҕынан үчүгэй санаалары элбэхтик санаатаҕына үчүгэй санаалара үгэскэ кубулуйаннар өйүгэр-санаатыгар, салгын кутугар уурулланнар үчүгэй санааланар, үчүгэй быһыылары оҥорор кыахтанар.

Оҕо кыра эрдэҕинэ үчүгэй уонна куһаҕан диэни кыайан арааран билбэтиттэн улахан киһи туох үчүгэй, туох куһаҕан буоларын быһааран, көрдөрөн, үтүгүннэрэн биэрэрэ эрэйиллэр. Маннык үөрэтии оҕо ийэ кутун иитии, үчүгэй үгэстэри иҥэрии диэн ааттанар.

Кыра эрдэҕинэ ийэ кута үчүгэй үгэстэргэ иитиллибит оҕо улааттаҕына сыыһа-халты туттунууларга киирэн биэрэрэ аҕыйах, киһи быһыытын аһара туттубат киһи буолар, олоҕун киһи быһыылаахтык олорор кыаҕа улаатар.

Улахан киһи субу оҥоруохтаах быһыытын ийэ кутугар тэҥнээн көрөр кыахтаах буолан куһаҕан быһыылары оҥорор кыаҕа кыра. Кыра эрдэҕинэ үчүгэй үгэстэргэ үөрэммит буоллаҕына ийэ кута кини оҥорор быһыытын барытын хонтуруоллуу, тэҥнээн көрө сылдьарынан сыыһа-халты туттунара аҕыйыыр.

Киһи уһун олоҕун устата аҥардастыы салгын кутунан салаллан олоҕун олороро өй-санаа олус түргэнник уларыйар, солбуйсан ылар кэмнэрдээҕиттэн уустуктардаах. Олох биир эмэ түргэнник уларыйар кэмигэр киһи өйө баайыллан дуу эбэтэр өйө көтөн дуу ийэ кутун салайар кэмигэр киирэн ыллаҕына сыыһа туттан дуу, хайаан дуу олус куһаҕан быһыыны оҥорон кэбиһиэн сөп.

Бу кэм киирэн ааһыытыгар киһи туох быһыыны оҥоро охсон кэбиһэрэ кини инники олоҕор олус улахан суолталанан тахсара билигин олус элбээтэ. Биирдэ итирэн, өйө көтөн хаалбыт киһи билэр киһитин кытта тапсыбакка быһаҕынан анньа охсон кэбиспит түбэлтэлэрэ үгүстүк буолаллар.

Өй көтүүтэ диэн салгын кут көтүүтэ. Киһи өйө көппүт кэмигэр ийэ кута быһаччы салайыытыгар киирэр. Ийэ кут өйүгэр-санаатыгар ханнык үгэстэр уурулла сылдьалларыттан тутта сылдьар быһыыта быһаарыллар кэмэ кэлэр. Бу кэмҥэ кыра эрдэҕинэ атаахтык, ханнык да хааччаҕа суох көҥүллүк иитиллибит оҕо буруйу, киһи оҥорбот быһыытын оҥорон кэбиһэр кыаҕа улаатар. Улахан киһи сыыһа туттан сокуону кэстэҕинэ хаайыыга түбэһэрин туһунан төрөппүттэр оҕолорун кыра эрдэхтэринэ үөрэппэттэрэ кэлин оҕолоро улааппыттарын кэннэ сыыһа туттарыгар тириэрдэрэ ордук хомолтолоохтук түмүктэнэр.

Оҕону киһи быһыылаахтык олоҕу олорорго, киһи быһыытын аһара барбат, сыыһа-халты туттубат буолууга ииппэтэххэ, үөрэппэтэххэ куһаҕан, бас-баттах иитиилээх киһини улаатыннаран кэбиһиэххэ сөп. Куһаҕаннык иитиллибит оҕоттон араас «Төннүбүт төрүөхтэр» үөскээн тахсалларын билбэтэҕэ буолуу сатаммат. Аҥардас дьахталлар биир эмэ оҕону төрөтөн баран киһилии быһыылаах буолууга үөрэппэттэриттэн буруйу оҥорооччулар элбииллэр. Оҕону иитиини-үөрэтиини аҥардас дьахталлар кыайбаттарын былыргы сахалар билэллэрин «Тулаайах оҕо» диэн туспа өйдөбүл баара быһаарар.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн туох барыта икки өрүттээҕин билэн, өйүгэр-санаатыгар иҥэринэн улаатарыгар икки төрөппүтэ иккиэн бааллара хардары-таары олус туһалаах сабыдыалы оҥороллор. Ийэ уонна аҕа, эр киһи уонна дьахтар оҕолоругар сыһыаннара, араас көрдөбүллэрэ тус-туһунаннара оҕо туох барыта икки өрүттээх буоларын кыра эрдэҕиттэн билэрин, олоҕор туһана үөрэнэрин үөскэтэллэр.

«Туох барыта икки өрүттээх» диэн сахалар үөрэхтэрин билии уонна олоххо туһаныы хайа да өттүгэр аһара барбат буолууга үөрэтэринэн киһи буолуу үөрэҕин сүрүн төрүтэ буолар. Икки төрөппүттээх оҕо туох барыта икки өрүттээҕин, икки өттүттэн тутулуктааҕын кыра эрдэҕиттэн билэн туһана сылдьар кыахтанар.

Аан дойду төрүт тутулуга «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиигэ сөп түбэһэр уонна хаһан даҕаны уларыйар кыаҕа суох. Киһи туох барыта икки өрүттээх тутулуктааҕын билинэн хайа да диэки аһара баран халыйбакка олоҕун киһи быһыылаахтык олороро ирдэнэр. (1,35).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Киһи таҥара. - Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2009. - 112 с.