Үчүгэй уларыйар

Үчүгэй уларыйар диэн этии олоххо сайдыы кэлэн уларыйыылар киирэн иһэллэрин биллэрэр.

Олох сайдан, тупсан иһиитэ дьон ситиһэ сатыыр баҕа санаалара, таҥаралара кэмэ кэллэҕинэ саҥа таҥаранан уларыйарыгар тириэрдэр. Олус былыргы кэмнэргэ дьон бултаан эрэ аһыыр эрдэхтэринэ, булду кыайа-хото бултуур араас улахан кыыллар курдук бултаары, ол кыыллар курдук буолар баҕа санааны иҥэринэн, улахан кыыллар, көтөрдөр таҥаралардаах этилэр. Өй-санаа сайдыыта таҥаралар уларыйан, тупсан иһэллэрин үөскэтэриттэн былыргы таҥаралар хааланнар, аны киһи, үчүгэй киһи таҥара туттуллар кэмэ кэлбитэ.

Билигин дьон бары үчүгэй киһи буолууну ситиһэр кыахтаммыттарынан уонна айылҕаны харыстааһын инники күөҥҥэ тахсыбытынан дьон айылҕаны харыстыыр санаалара улаатарын ситиһиигэ аналлаах сахалар Күн таҥаралара сайдар кыахтанна.

Былыргы кэмнэргэ дьон үчүгэй диэн сыаналаабыттара билигин кэлэн уларыйан хаалбыта элбэх. Урут сэбиэскэй кэмҥэ үчүгэй диэн ааттанар дьадаҥылар, бу ырыынак олоҕор, капитализмҥа киирэр кэмҥэ аанньа ахтыллыбат буоллулар, ким да эппэтэҕин иһин, куһаҕаннарын билинэн эрэллэр. “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн баайдар үчүгэй буолуулара дьадаҥылар куһаҕаннарын биллэрэн дьоҥҥо тириэрдэр. Дьахталлар биһиги эрэ баарбыт диэн аһара арбаныылара эр дьон мөлтөтөн үлэ-хамнас кыаллыбат буолла.

Үчүгэй куһаҕаҥҥа уларыйар кэмин сабыдыалын бу көлүөнэлэр илэ биллилэр, олохторугар буолан ааспыт тосту уларыйыылары кэтээн көрөр кыахтаннылар. Ырыынак сыһыаннара олоххо киириилэрэ сэбиэскэй кэм саҕана туоратыллар сүүлүктэр, “спекуляннар” атыыны-эргиэни баһылаан салайыыларыттан саҕаламмыттара, сыыйа олоххо киирбиттэрэ, харчы уонна мал сыһыаннарын үөскэппиттэрэ.

Урукку ыраахтааҕылаах Россияҕа ырыынак сокуоннара туттуллаллара. Билигин ол кэмҥэ төннүү кэмэ кэллэ. Былыргылар билбит билиилэрин, ураты өйдөрүн-санааларын биһиги айыы диэн ааттыыбыт, айыылар Үөһээ дойдуга бааллар. Үрүҥ айыылартан ылынар, олоххо туһанар билиилэрбитигэр өс хоһоонноро киирсэллэр.

Саҥаны айыы эмиэ икки өрүттээх; үчүгэйдээх уонна куһаҕаннаах буолан тахсар уратыларын таба быһааран олоххо туһаныы ирдэнэр. Былыргылар билиилэрин хаттаан сыаналаан, үчүгэйин, үрүҥүн эрэ талан ылан, аныгы олоххо сөп түбэһэр тупсарыыны хайаан да барбытын кэнниттэн, үрүҥ айыы диэн ааттаан, оҕолорго үөрэтиллэрэ табыллар. Ырыынак сыһыаннаһыыларыгар төннүү билигин үрүҥ айыылартан кэлэр билии буолан оҕолорго үөрэтиллэр.

Өссө былыргы кэм олус элбэх охсуһуулаах, өлөрсүүлээх эбит. Ол ыарахан, сайдыыта суох кэмнэргэ күрэхтэһии курдугу тэрийэн киһини өлөрүү кыайыыны ситиһиинэн ааҕыллар кэмнэрэ кытта бааллара. Билигин киһини өлөрбүт киһи, өлөрүөхсүт буолан хаайыыга, туоратыыга барар кэмэ кэлэн турар. Былыргылар оҥорбут куһаҕан, хара быһыыларын оҕолорго быһааран тириэрдии, өйдөтүү ирдэнэр, өлөрсүүлэр чахчы аҕыйыа этилэр.

Үчүгэй куһаҕаҥҥа эбэтэр куһаҕан үчүгэйгэ уларыйан эрэр кэмэ кэлиитэ саха тылыгар араарыллан сылдьарын дьон-аймах сайдыылаах, инникини өтө көрөн билээччилэрэ маҥнайгынан арааран билэн үгүстэргэ тириэрдэллэрэ ордук. Туох барыта үчүгэйтэн үчүгэйи ааһа баран, кэрэттэн кэрэҕэ кубулуйуута, кэрэтэ, кыйыата, уларыйыытын кэмэ тиийэн кэлбитин сахабыт тыла биллэрэр.

Дьону барыларын сэбиэскэй былаас кэмигэр үлэлэтэллэр этэ. Былаас үлэһиттэри чахчы өйүүрэ, элбэх көмөнү оҥороро. Үгүстэр кырдьык сөбүлээн үлэлиир эбит буоллахтарына, сорохтор ыгыы-хаайыы күүһүнэн иппэй-туппай үлэни үлэлээбитэ эрэ буолаллара. Перестройка кэнниттэн ырыынак кэмэ кэлиитигэр элбэхтэр, күүһүлэнэн үлэлии сатаабыттар баһыйаннар үлэ-хамнас сатарыйбыта. Бу быһаарыы нууччалар тыһы ыты ааттыыр уонна хаайыылаахтар үөхсэр “сука” диэн тыллара “девочка” диэҥҥэ уларыйан эрэринэн дакаастанар.

Дьон ханнык баҕарар араҥаларын күүһүлээһин, ыгыы-хаайыы үчүгэйгэ тириэрдибэт. Төһө эмэ кэминэн бу үчүгэй уларыйан куһаҕаҥҥа кубулуйан биэриитигэр тириэрдэр.

Сэбиэскэй былаас көрөн-истэн, үлэ булан биэрэн, хамнастаан, бэлэмҥэ үөрэтэн үлэһиттэри атаахтатан кэбиһиитэ уонна киһи барыта үрдүк үөрэхтээх эрэ буолуохтаах диэн этиини аһара тарҕатан өйдөрүн-санааларын чэпчэки үлэни көрдөөһүҥҥэ тириэрдэн буорту оҥоруута үлэни-хамнаһы аанньа ахтыбаттарын үөскэппитэ. Дьону барыларын үлэлэтэ сатаан буолар-буолбат үлэҕэ хамнас төлүүллэрэ. Билигин сэбиэскэй былаас кэнниттэн төрдүс көлүөнэ дьон олох даҕаны үлэлиэхтэрин баҕарбат буола улааттылар. Эдэрдэр үлэлиир санаалара аҕыйаҕыттан кэлии үлэһиттэр элбээн иһэллэр.

Киһиэхэ үчүгэйи оҥоруу диэн кини ханнык эрэ баҕа санаатын толоруу буоларынан үчүгэйи оҥотторууга киһи түргэнник үөрэнэр. Баҕа санаа туолуута киһиэхэ астыныыны, дуоһуйууну, дьоллонууну аҕалар. Дьол диэн баҕа санаа туолуутуттан астыныы, дуоһуйуу кэлиитэ буолар.

Киһиэхэ атыттар үчүгэйи оҥоруулара хаһан баҕарар үчүгэй. Үчүгэйи оҥорторбутуттан киһи санаата көтөҕүллэрин тэҥэ, үчүгэй санаата элбиир. Арай бу тиийэн кэлэр үчүгэйгэ, бэлэм кэлэн биэриитигэр үөрэнэн хаалыыта, өссө элбэх бэйэтэ кэлэн биэрэр үчүгэйи көрдүүрүгэр тириэрдэрэ аһара баран куһаҕан буолан тахсыан сөбө “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии хаһан баҕарар дьайарын биллэрэр.

Киһи хаһан даҕаны биир баҕа санаатынан сөп буолан тохтообот. Барыта баҕа санаа хайдах туоларыттан эрэ тутулуктаах. Түргэнник саныыры кытта эбэтэр “Этэн баран эҕирийиэх иннинэ” туолан иһэр баҕа санаата эмиэ итинник, түргэнник улаатар, уларыйар кыахтанар. Уһуннук эрэйдэнэн туолар баҕа санаа аҕыйах буолар уратылаах. Баҕа санаата туоллаҕына киһи дьоллонор, онтон баҕата өссө улаатар, эбиллэн биэрэр.

Дьол төһө улахана киһи баҕа санаата төһө улаханыттан, хайдах туолбутуттан тутулуктаах. Уһуннук ситиһиллэр баҕа санаа туолуута дьол улаатыытыгар тириэрдэр. Быстах дьол диэн туох эмэ быстах, кыра, суолтата суох дьыалаттан санаа туолуута ааттанар.

Оҕо бары баҕа санаатын толорууга төрөппүттэр “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһуо этилэр. Улаатан иһэр оҕо бэйэтин баҕа санаатын бэйэтэ толорорун ситиһэ сатааһын уонна төрөппүт көмөтө холбостохторуна оҕо бары баҕа санаалара туолаллара кыаллар. Оҕо ону-маны көрдүүрэ элбээн, улаатан иһэринэн, ол көрдөөбүтүн төһө уһун кэминэн төрөппүттэрэ толоруулара баҕа санаата улаатан биэрэригэр тириэрдэр. Кэтэһии баҕа санааны улаатыннарарынан хаһан туоллаҕына дьолу улаатыннанар.

Аҥардастыы үчүгэйи эрэ баҕарар, үчүгэйи эрэ этэр дьону үчүгэйдэр дии сананар. Туох эмэ сыыһаны оҥорорбутун булан этэр киһини сөбүлээбэттэр. Ханнык баҕарар сыыһаны көннөрдөххө, тупсардахха эрэ үчүгэй буоларын таба сыаналаатахха, куһаҕаны этэр киһи ордук туһалаах эбитин билиниллэр.

Быстах санааҕа барыта үчүгэй буолан хаалыан кырдьык да баҕарыллар. Пиибэ, арыгы иһээри харчы көрдүүр аймах уолгар харчы биэрбэтэххэ эйигин куһаҕан киһи диэҕэ. Тулуйа сатыахха. Киһиэхэ барыларыгар үчүгэй буола сатааһын барыта кыаллыбат, сахалыы “Сирэй көрбөх” буолууга тириэрдэр.

Эн биэрбит харчыгынан бу уол арыгы ылан истэҕинэ бүгүн үөрүө, итириэ. Эйигин үчүгэй киһи диэҕэ, хайҕыаҕа. Сарсын эмиэ харчы көрдүү кэлиэн сөп. Үгүстүк дьонтон көрдөөн ылан арыгы иһэргэ үөрэнэн хаалара ордук улахан куһаҕаҥҥа тириэрдэр кыахтаах. Элбэхтик арыгы иһэн арыгыһыт буолан хаалыа. Сөбүлүүр киһини харчы көрдөөн ылан арыгы иһэргэ үөрэтимиэххэ, харчыны биэрэ турумуохха. Субу бүгүн харчы ылан арыгы испэтэҕинэ, бу уол эйигин сөбүлүө суоҕа, баҕар сылдьыбат да буолуон сөбүн иһин арыгы иһэргэ үөрэммэтэ ордук туһалаах буолар.

Харчы биэрбэтэххэ билигин баҕар мөхпүтүн, сөбүлээбэтэҕин да иһин кэнники арыгыһыт буолбатаҕына, үчүгэйдик саныаҕа, арыгыга үөрэппэтэх эбит диэн сыаналыыра хойутаан да буоллар кэлиэ. Эн биэрбит харчыгынан, бу уол бүгүн аһара элбэх пиибэни, арыгыны иһэн итирэн хааллаҕына, сыыһа-халты туттунуулары оҥорон араас дьыалаҕа түбэһиэн эмиэ сөп. Итирик киһиэхэ арыгы истин диэн харчы биэрбэт буолуу кинини харыстааһын буолар.

Арыгы иһэр киһиттэн туох эмэ үлэни үлэлэтэн туһаны таһаарынаары арыгынан күндүлүүр дьон билигин да элбэхтэр.

Сөбүлээн көрөн арыгы иһиитэ киһиэхэ үчүгэйи аҕалар курдук буоллаҕына, элбэхтик иһэн арыгыһыт буолан хаалыы, куһаҕан тиийэн кэлбитин биллэрэр. Бары улахан арыгыһыттар, ыарыһахтар бэйэлэрин арыгыга ылларбыттарынан хаһан да ааҕымматтар. Кинилэргэ атын дьон көмөлөрө хайаан да наада буолар. Бэйэлэрэ эрэйи, кыһалҕаны билэн туораабыт дьон көмөлөрө улахан туһалаах буолуон сөп. Эрэйи, кыһалҕаны билбэтэх киһи атыттар туохтан эрэйдэнэллэрин табан өйдөөбөт, өйүгэр-санаатыгар ылыммат, ханнык эрэ ыраах кинини таарыйбат курдук саныыр. Оннук көмө биллэр туһата аҕыйах.

Үчүгэй куһаҕаҥҥа уларыйара хаһан баҕарар тиийэн кэлэр. Арай үгүстэрин кэлэр кэмнэрэ эрэ биллибэт буолан уустуктары үөскэтэр. Киһи өйдөөх-санаалаах, тугу барытын тэҥнээн көрөн сыаналыыр кыахтаах буоларынан үчүгэй куһаҕаҥҥа уларыйар кэмин билэн олоҕор таба туһанара эрэйиллэр. Саха дьоно үчүгэй куһаҕаҥҥа хаһан эрэ уларыйарын билэн айыы диэн өйү-санааны быһаарар тыл соҕотох эрэ уонна киһи үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорорун холбуу ылан биллэрэр. (1,56).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Күн таҥара үөрэҕэ. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я) "Бизнес-инкубатор", 2016. - 148 с.