Үчүгэйгэ үөрэтии

Үчүгэйгэ үөрэтии үчүгэй үгэстэри үөскэттэҕинэ туһата улаатар.

Былыргы кырдьаҕастар «Олоҕу олоруу уустук, алааһы туорааһын буолбатах» диэн этэллэр. Олох олорорго киһи кыра эрдэҕиттэн бэлэмнэнэр, үөрэнэр. Ханнык баҕарар киһи бэйэтин олоҕо төрөппүттэрин олохторуттан саҕаланан салгыы барар. Киһи барыта олоҕун салгыырыгар ханнык эрэ бэлэмнээх буолан тахсар. Бу төрөппүттэр бэлэмнэрин, баайдарын-малларын, өйдөрүн-санааларын оҕолоругар хайдах биэрэн хааллараллара улахан оруолу ылар. Оҕо бэлэми сатаан туһана үөрэниитэ өйө-санаата сайдыытыгар ураты суолталаах, олоҕо салҕанан барыытыгар төрүт буолар.

Төрөппүттэр бэйэлэрин өйдөрө-санаалара, тугу үчүгэй эбэтэр куһаҕан дииллэрэ оҕолоругар бэриллэн, кинилэр өйдөрүгэр-санааларыгар иҥэн хаалар. Ол хайдах бэриллэн оҕо өйүгэр тиийэрэ билигин да ситэ быһаарылла илик, тус-туспа араас үөрэхтэр бары атын-атыннык этэллэр. Бу өй-санаа төрөппүтүттэн оҕотугар үгэс буолан ийэ кутугар быһаччы мунньуллан иһэр. Төрөппүттэр оҕолорун кыра эрдэҕиттэн бэйэлэрэ үчүгэй дииллэрин оҥорорго үөрэттэхтэринэ, оҕолоро бэйэтин үйэтигэр оннук үчүгэйи оҥороро элбэх буолар. Кини олоҕо үчүгэйи оҥоруу диэки хайысхалаахтык баран иһэр. Оҕону кыра эрдэҕиттэн үчүгэйи элбэхтик оҥорорго үөрэтиини маннык көрүҥнээхтик ыытыахха сөп:

- Оҕо үчүгэйи оҥордоҕуна хайҕааһын, үөрүү. «Оҕом үчүгэй оҕо, туһа киһитэ буолан иһэр» диэн бэлиэтээн этии, үөрбүтү биллэрии, манньалааһын. Үчүгэй быһыы оҕо ийэ кутугар өйдөнөн хааларыгар элбэхтик хатылаан хос-хос оҥороро улахан оруолу ылар.

- Куһаҕаны оҥороору гыннаҕына эбэтэр оҥорорун кытта, куһаҕаны оҥорума диэн этэн тохтотуу, сөбүлээбэти биллэрии, куһаҕаннык, кыыһырбыттык көрүү, тохтотон атыҥҥа, үчүгэйи оҥорууга аралдьытан биэрэн иһии кэмигэр, хойутаппакка эрэ оҥоруллан иһэрэ наада. Оҕо кыра эрдэҕинэ субу оҥорбутун тутатына эрэ өйдүүр, ол иһин куһаҕан быһыыны оҥорорун кытта эттэххинэ эрэ табан өйдүүр кыахтаах.

Оҕону кыра эрдэҕиттэн бу курдук куһаҕаны оҥорбот буоларга чуолкайдык арааран үөрэтии, кинини үчүгэйи эрэ оҥороругар салайан биэрэр. Оҕо үчүгэйи оҥорбутуттан ийэтэ үөрэр буоллаҕына, хайҕаатаҕына оҕото элбэхтик үчүгэйи оҥоро сатыыр. Бу оҥорбут үчүгэй быһыытын хос-хос салгыаҕар диэри хатылыыр. «Оҕом, үчүгэйгин көрдөр эрэ», -диэтэҕинэ хас киһи аайы тиийэн көрдөрөн иһэр. Элбэхтэ хатыланар буолан бу быһыыта кэлин үгэскэ кубулуйан кини ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар ууруллан умнуллубат гына иҥэн хаалар. Оҕо улаатан иһэн үчүгэйи оҥороро элбээн иһэр. Кырдьаҕас эбэлэр оҕону үчүгэйи оҥорорго үөрэтиилэрин бэйэтэ хамсанан ону-маны оҥорор буолуоҕуттан ыла саҕалаабытынан бараллар. Оҕо аан маҥнай ытыһын таһына үөрэниитэ киниэхэ улахан кыайыыга тэҥнэнэр. Чахчы үчүгэй буоллаҕына, санаата көннөҕүнэ эрэ көрдөрөр быһыытыгар кубулуйар. Үчүгэйи оҥорорго үөрэтиигэ аан маҥнай киһини хайыта таппат, охсуолаабат, бытыылканы уонна оонньуурдары бырахпат буолуутун киллэриэххэ сөп.

Оҕо хааман бардар эрэ ону-маны оҥорорун үгэскэ кубулутара олус элбиир. Бу кэмҥэ тугу эмэ тыытаары гыннаҕына аан маҥнай улахан дьону ыйытардыы көрүтэлиир. Үчүгэйи оҥордоҕуна тэптэрэн биэрии, хайҕааһын буоллаҕына оҕо кэмэ суох үөрэр уонна бу быһыытын хос-хос салгыаҕар диэри хатылаан оҥорор. Хос-хос хатыланар быһыылар үгэс буоланнар оҕо ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар мунньуллан иһэллэр.

Киһи өйө-санаата хайдах үлэлиирин билии, оҕону үөрэтиигэ сахалар оҕолорун хайдах үөрэтэллэригэр төннүүнү эрэйэр. Былыргы сахалар киһи төрдө-ууһа, удьуора оҕолоругар бэриллэллэрин билэн, аан маҥнайгыттан, ыал буолууларыттан саҕалаан улахан суолтаны биэрэллэр эбит. Ыал буолууга бастакы миэстэни кэргэн буолар кыыс оҕону эбэтэр күтүөтү, бары хаачыстыбаларын сыаналаан туран талан ылыыны туһаналлар эбит.

Киһи өйө-санаата уонна этэ-сиинэ тус-туспа санаалаах буолуулара олох ордук абылаҥнаах, уустуктардаах буолуутун хааччыйар. Ханнык баҕарар үөрэх киһи өйүгэр-санаатыгар үчүгэй, туһалаах өттүгэр уларыйыыны киллэрэр буоллаҕына этин-сиинин баҕа санаатыгар сөп түбэспэт буолар уратылаах. Холобур, киһи туһалааҕы оҥорор буолуута элбэхтик үлэлиирин-хамсыырын үөскэтэр, ол иһин этин-сиинин сынньанар, сытар баҕатыгар сөп түбэспэт. Ити иһин ханнык баҕарар үчүгэйи, дьоҥҥо туһалааҕы оҥотторуу ханнык эмэ ыгааһыннаах, көрдөбүллэрдээх буоллаҕына эрэ табыллар. Дьадаҥы дьон олохторо бэйэтэ кыһалҕалаах, эрэйдээх буолара кыһайан үтүө, үчүгэй санаалаах, дьулуурдаах, тулуурдаах оҕолордоох буолаллар. Маны сахалар «Олох ыараатаҕына, омук күүһүрэр» диэн ааттыыллар.

Бу быһаарыы утарытынан олох чэпчээһинэ, дьон байыылара оҕолорун иитиилэригэр уустуктары киллэрэр, оҕону кыра эрдэҕиттэн аһара көрөн-истэн, маанылаан, атаахтатан кэбиһии үөскүүр. Бас-баттах иитиилээх дьон улаатан тахсаллар. Баай-мал эбиллэн, олох тупсан барыыта оҕо иитиитигэр дьадаҥы дьон оҕолорун иитэллэриттэн ханнык да уратыта суох буоллаҕына эрэ эрэллээх, тулуурдаах, дьулуурдаах кэлэр көлүөнэлэри ханнык да улахан ыгыыта, күүһүлээһинэ суох иитэн улаатыннарыахха сөп. Ол эбэтэр оҕо олох кыра эрдэҕиттэн олоххо быһалыы үөрэтии эрэйиллэр.

Былыргы кэмҥэ сахаларга кыра оҕону үөрэтэргэ чыпчаххайы туттуу эбэтэр бэргэһэ быатынан куттааһын көрүллэрэ биллэр. Кыра эрдэҕинэ бэйэтин чыпчаххайдаабыт буоллахтарына, бу киһи бэйэтэ улааттаҕына кыаттарбат оҕолорун үөрэтээри кыратык чыпчаххайы да туттан ылыан сөп. Маннык чыпчаххайы туттуу төрөппүттэр майгылара сымнаҕас буоллаҕына, кытаанах, өһөс майгылаах, мэник оҕону кыайа тутан үөрэтэргэ билигин даҕаны туттуллуон сөп.

Чыпчаххай оҕо этигэр ыарыыны үөскэтэр буолан, буор куттан тутулуктаах үөрэххэ киирсэр. Оҕо этигэр ыарыы буоллаҕына, бу ыарыы хатыламмат буолуон ордук баҕарар, ол иһин үөрэҕи олус түргэнник ылынар. Сахалар чыпчахайы ордук аһара барар, мэниктиир оҕону тохтотор майгы быһыытынан тутталлар.

Оҕо кыра, мөлтөх буолан чыпчаххай талахтан бэйэтэ да саллар. Үөһээ, тиийбэт сиригэр кыбыллан турар чыпчаххай киниэхэ буруйу, куһаҕаны оҥороруттан тохтотор туормас буолар. Чыпчаххай итинник суолтата оҕону кыра эрдэҕиттэн үчүгэйи, туһалааҕы оҥороругар үтүрүйэр күүс, аһара барбатыгар хааччах буолар. Улаатан чыпчаххайтан саллыбат буолан, оҕо биир ситиһиитинэн үөһээ ыттан тахсан кыбытыллан турар чыпчаххайы ылан тоһутан эбэтэр кистээн кэбиһиитэ буолар. Кини өйүгэр бу талах суох буоллаҕына, букатын көҥүл барарын курдук өйдөбүл үөскүүр. Ону баара аны бу өйдөбүлү аҕатын иилинэ сылдьар тирии кура урукку оннугар син-биир түһэрэн биэрэр буоллаҕына улаатан иһэр оҕону куһаҕаны оҥороруттан тохтотор туормаһа эмиэ улаатан биэрэн иһиэхтээҕэ бэлиэтэнэр. Улахан киһи буруйу, куһаҕан быһыыны оҥордоҕуна ыстараапка эбэтэр хаайыыга түбэһэр. Оҕо эмиэ куһаҕан быһыыны оҥордоҕуна бэйэтигэр сөп түбэһэр ирдэбилгэ түбэһэрэ хайаан да наада.

Билигин демократия оҥкулун тутуһан сайдан иһэр государстволарга киһи быраабын харыстааһын ордук күүскэ тутуһуллар. Бу государстволар сокуоннара киһи киһиэхэ сыһыана үчүгэй, киһилии буоларын ирдииллэр. Киһи улаатан иһэн уонна улахан киһи буолан баран куһаҕан быһыыны оҥорботун наадатыгар араас миэрэлэр, хаайыылар син-биир туттуллаллар. Бу миэрэлэр барылара кыра эрдэххэ туттулла сылдьыбыт чыпчаххай салгыылара буолаллар. Тохтотор майгы эмиэ улаатан иһэрин бэлиэтинэн улахан киһи куһаҕан быһыыны оҥордоҕуна, суут-сокуон ситэн хаайыы дойдуланыан сөп.

Кэнники кэмҥэ төрөппүттэр улааппыт оҕолорун кытта аанньа тапсыбаттар. Кинилэр быһаарсыылара тыл-тылга киирсибэт буолууга, этиһиигэ, охсуһууга кубулуйан барар. Маннык быһыы аныгы оҕо улаатан, төрөппүтүн кытта күүстэрэ тэҥнэһэн эрдэҕинэ куруук буолар буолла. Өйдөспөт быһыы оҕо арыгы иһэн кэллэҕинэ ордук арылхайдык биллэн тахсар, арыгы иһэн итирбит кэмигэр оҕо төрөппүттэрин кытта тапсыбата аһара баран биллэн тахсар. Бу төрөппүттэр оҕолорун иитиилэригэр сыыһа хайысханы тутуспут буолуохтарын сөп. Эмиэ аһара туттууну. Аһара бобон, хааччахтаан, бэйэтигэр тугу эмэ оҥотторо үөрэппэккэ аһара көрө-истэ сылдьалларын улааппыт оҕо сөбүлээбэт буолбута итирдэҕинэ биллэн тахсара өйдөспөт буолууларыгар тириэрдэр.

Үгүс төрөппүттэр биир мааны оҕолорун аһара көрөн-истэн, куруук хааччахтаан, атаахтатан иитэллэр. Оҕону маннык көрүү-истии бэйэтин баһын билиммэт, атын дьону, төрөппүттэрин куруук батыһа сылдьар киһини иитэн-үөрэтэн улаатыннарар. Кыра эрдэҕинэ итинник үөрэммит оҕо улааттаҕына, бэйэтэ бас билэн тугу эмэни быһаараары гыннаҕына, аны төрөппүттэрин кытта тапсыбат буолуута саҕаланар.

Арыгыһыт буолан туох булбут харчытынан барытынан арыгы атыылаһан иһэн иһэр аҕалаах ыаллар ийэлэрэ биир эмэ кыра оҕотунан аҕаларын сиэптэрин хастаран, хаһан эрэ арыгы иһиэм диэн хаһааммыт харчытын тобоҕун булларан ылларар түбэлтэлэрэ элбэхтэр. Маннык хаһаас баарын булан-талан ылыы арыгыһыт киһини биирдэ эмэ итирэрин тохтотон кэргэнигэр, улахан дьоҥҥо үчүгэйи аҕалбытын да иһин, кыра оҕо өйүгэр-санаатыгар улахан охсууну оҥорор. Бу оҕо улаатан да баран кыраны ылан бэйэтин сиэбигэр уктан кэбиһэр үөрүйэҕин кыайан бырахпакка эрэйгэ тэбиллэр. Сыыһа туттардаҕына улаханнык да ылан кэбиһиэн сөптөөх киһи буолан тахсара хомолтолоох. Ити быһыыны оҕо кыра эрдэҕинэ «Дьон киэнин кистээн ылыма» диэн үөрэтии төттөрү өттүгэр оҥоруллубутунан быһаарыллар.

Билигин сахалар большевиктар, коммунистар оҥорбут элбэх алҕастарыттан эрэйдэри көрсөллөр. Оҕону иитии-үөрэтии өттүн наар дьахталларга сүктэрэн кэбиһии эдэр үүнэн иһэр көлүөнэлэр өйдөрө-санаалара мөлтөөн иһэригэр тириэртэ. Оҕо улаатан, сааһын ситиитигэр бэйэтэ туспа өйдөөх-санаалаах киһи буолан тахсарын аахсыбакка, аһара көрөн-истэн атаахтатан өйүн-санаатын сайдыытын сарбыйыы оҥоруллар. Билигин ырыынак кэмигэр кыайа-хото үлэлиир-хамсыыр эр дьон суохтара биллэн тахсан, ити сыыһалары көннөрдөххө эрэ табыллар.

Билигин Россияны сайыннарыахха диэн күүстээх үлэ ыытылла турар. Ол эрээри бүтүн Россия үрдүнэн сайдыыны ситиһэргэ элбэх хаалынньаҥ өйдөбүллэри ылан туоратыахха наада. «Социализм» кэмигэр ким эрэ бэлэми ууран биэрэрин кэтэһэ үөрэммити быраҕан, бэйэ күүһүгэр, кыаҕар аан бастаан эрэнэр буолууну эдэр көлүөнэ дьон өйдөрүгэр-санааларыгар иҥэриэххэ наада. Сөптөөх сууттаах-сокуоннаах государствоҕа киһи бэйэтин күүһүнэн-кыаҕынан, бэйэтин көрдөбүлүгэр сөп түбэһэр олоҕу ситиһиэн сөбүн ырыынак сайдан иһиитэ бигэргэтэр.

Сахалар Россия олохтоохторуттан аан маҥнайгынан өйдөнөн кэлэр көлүөнэлэри, оҕолору, кытаанахтык, барыны-бары, үлэни-хамнаһы кыайар, аһара туттууну таһаарбат, туруктаах өйдөөх-санаалаах гына көрөн-истэн үөрэттэххэ, кинилэр улаатан сайдыыны ситиһэллэр. Оҕолору үөрэтии мөлтөөн, сымнаан бас-баттах баран иһиититтэн эр дьон урут-бастаан мөлтөөннөр, сымнааннар, омук барыта эстэр суолга киириэн сөп. (1,52).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. - Дьокуускай: Бичик, 2004. - 128 с.