Ыһыах

Туймаада ыhыаҕа

Ыhыахха уоту аhатыы

Оhуохай

Ыhыах диэн Саха Саҥа дьылын күнэ уонна сайын, айылҕа тыллыытын бэлиэ күнэ. Ыһыах ыйа — бэс ыйа. Биэлэри тутан, кымыс көөнньөрөллөр. Ыһыах туһүлгэтигэр ыраахтан, чугастан кэлбит ыалдьыттар уохтаах кымыһы иһэллэр, үтэһэлээх этинэн күндүлэнэллэр. Илии-атах оонньуутугар күрэхтэһэллэр, оhуохай дьиэрэйэр, ырыа дэлэйэр. Ат сүүрдүүлэрэ ыытыллаллар.

Былыр былыргыттан ыhыах төрүкү күн сайыҥҥы туруутугар буолара, ол эбэтэр бэс ыйын 21–22 күннэригэр. Билигин араас улуустарга, нэhилиэктэргэ уонна сирдэргэ бэс ыйын 10–25 күннэригэр ыытыллар.

Сорох чинчийээччилэр этэллэринэн ыһыах Саҥа сылы көрсүү бырааһынньыга буолбатах — күнү көрсүү, Үөһээҥҥи Үрүҥ Айыылар сиргэ саамай чугаһаан турар кэмнэригэр түбэһиннэрэн, Үөһээҥҥи Айыыларга сүгүрүйүү итэҕэл күнэ дииллэр.

Худяков И.А (Бичик 2002- 35 стр.) алгыыhыт тылын-өһүн суhэн ылбытын ааҕабыт: "Дьыл ыпсыытыгар, ый саҕатыгар күн үтүөтүгэр үрүҥ тунаҕынан ибир ыhыаҕынан ыhабын". Бу тылларга тииhэ түһүөҕүн эрэ.

Тунах диэн тугуй? Тунах диэн биир күдьүс өҥү этиллэр. Холобура, от-мас силигилээн көҕөрөн турарын "күөх тунах" дэнэр. Күһүн күнү-күннүктээн самыырдаан намылыннатарын "тунаарыйар тунах" диэххэ сеп. Онтон "үрүҥ тунах" диэн үрүҥ ас дэлэйэр кэмин дьүhүйэн этэллэрэ.

Санаабытын салгыыбыт: Былыргы саха дьыл эстиитин - салаллыытын эбэ мууhа устуутунан билэрэ-көрөрө. Уонна ол кэмнэргэ халлааҥҥа көстөр ыйы "муус устар" ыйа диэн ааттыыра. (Манна чопчулааhын: Эбэ мууhа устар кэмигэр халлааҥҥа көстөр ый хайаан да "муус устар" ыйа дэнэр, -диэн ейдуур сыыhа. Сахаҕа өссө сыл көтө-көтө ситэрэн-көннөрөн биэрэр 13-с ый диэн баара эбээт. Дьэ, холобура, 2013 сыл 13 ыйдаах.)

Салгыы ол ыйбыт бутэр. Өссө саҥа ый (халлааҥҥа) үөскүүр. Кинини ыам ыйа (бэс ыйга сөп түбэhэр дьыл кэмэ) диэн ааттыыллара. Дьэ, ол ый саҥатын "Дьыл ыпсыыта, ый саҥата" дииллэр быhыылаах эбит. Чопчулаатахха: Саха дьиҥ (халлааҥҥа көстөр) иккис ыйын саҥата "Дьыл ыпсыыта, ый саҥата" дэнэр. Санаан да көрдөххө: дьиҥ бастакы ый - муус устар ыйа (ыам ыйга сөп түбэhэр дьыл кэмэ) Саҥа Дьыл салаллыытын көрсө ыhыахтыах диэтэххэ ас-үөл өттүнэн да көрдөххө арыый эрдэ буоллаҕа. Ити түгэни биhиги дьиэбит муннугар турар эргиэниттэн "эн тахсан-мин тахсан килиэптэ атыылаhан аҕал" диэн сэлээннэhэр дьон хантан кэлэн өйдүөхпүт баарай. Дьэ, ол иhин, "от-мас силигилээн турдаҕына ыhыахтара буолара. Онон, күн уhуур кэмин көрсөллөр эбит" - диэн түҥ-таҥ бараахтыыр эбиппит. Дьиҥинэн, ыhыах - Саҥа Дьылы көрсөр тэрээhин.

Дьыл өйдөбүлгэ сыhыаннаах маннык өйдөбүллэр бааллара:

• "Дьыл ыпсыыта" - Эбэ мууhа устуутун эргинэ.
• "Эбэ хаатын толорор" кэмнэрэ.
• Эбэ мууhа устуута саҕаланыар диэри чугастааҕы кэм "эргэ дьыл" дэнэрэ.
• Онтон эбэ мууhа устуутуттан сайыҥҥы өттүн "Саҥа Дьыл" дииллэрэ.

Былыргы саха "дьыл ыпсыытыгар, ый саҥатыгар" күн үтүөтүгэр үрүҥ тунаҕынан ибир ыhыаҕы ыhара. Уваровскай ыhыах саҕаланыытын туhунан суруйар: "Алгыыhыт орто толору кымыстаах айаҕы тутан дьиэ иhигэр уот иннигэр анар тобугар сүгүрүйэн туран алгыыр Аар Айыы Тойону, бары хамныыр хараҕа дьолу-соргуну биэрэн салайан тутааччыны. Бу да, атын да алгыhы ситэрэ-ситэрэ уокка аҕыйах аҕыйахтык кымыhы илиитин иhинэн кутар. Маны бутэрэн баран арҕаа диэки эргийэн алгыыр Хара Харгыhы, кини куhаҕаны санаамна сүөһүнү өлөргө-сүтэргэ тириэрбэтин диэн. Алгыhын ситэрээт алҕааччы санарар: уруй, уруй, уруй. Баар дьон үтүктэллэр.

Худяков салгыы тэрээhин туhунан бу курдук өйдөбүлү биэрэр: Былыр "дьыл ыпсыытыгар, ый саҥатыгар үрүҥ тунаҕынан ибир ыhыаҕы" ыhар сэниэ баай төһө үөр сылгылааҕай да соччо ахсааннаах сүөһүнү ыhыахха туттара уонна соччо көҕүөр симиир кымыhы кутара.

Ыhыах күнүн сарсыардатыгар үс титириги (баҕана диэн ааттаах), төбөлөрө хатыйа буолалларын курдук суоттаан, уhуктаммыт төрдүлэрин кырыска батары анньаллар. Хатыйа төбөлөрүн ситиинэн хам баайаллар. Дьэ, ити курдук Тоҕой Сэлэ тэрээhинэ саҕаланара. Ол баҕаналарга үс сытыары сурҕаах мастары баайаллара. Хас да күн көҕүөр симиирдэргэ көөнньүбүт уохтаах кымыhы сири иhиттэргэ саамылаан кутан, оҕуhунан тиэйэн аҕалан сурҕаахтар анныларыгар олордон үөhээннэн сүптүгүр моойдоруттан ыйаан кэбиhэллэрэ.