Ыадалгын

Ыстапаан Иванович Идельгин - Ыадылгын кинээс (1828–1892) — Өлүөхүмэ улууһун баһылыга, бочуоттаах инородец, II-с гильдиялаах атыыһыт. Аҕата Иван Петрович Идельгин-Килэҥкэй кинээс Сунтаар Хочотуттан ыҥырыллан кэлэн I Нөөрүктээйигэ ыстаарысталаабыт уонна онно көмүс уҥуоҕа хараллыбыт. Үтүө үлэтин иһин Илин Сибиир күбүрүнээтэрэ Н.Н. Муравьев-Амурскайтан үрүҥ көмүс мэтээлинэн уонна куортугунан наҕараадаламмыт. Уола Ыстапаан I Нөөрүктээйигэ төрөөбүт. Эдэр эрдэҕиттэн үөрэххэ-билиигэ тардыһыылаах уолчаан бэлитиичэскэй сыылынайдарга үөрэнэн ааҕар-суруйар буолбут. Кэлин үлэҕэ баттатан, ханна да үөрэммэтэх.

Ыстапаан үлэтин 1856 сыллаахха Инородной управа быыбарынайынан саҕалаабыта. 12 сыл устата I-кы Нөөрүктээйи нэһилиэгин ыстаарыстатынан талыллан үлэлээбитэ, 4 сыл баһылыкка хандьыдаат буолбута, 6 сыл баһылыктаабыта. Кини орто уҥуохтаах, сахаҕа киппэ көрүҥнээх киһи этэ. Кэргэнэ Матрена Дмитриевна Торговкиналыын биир уол оҕоломмуттара эрдэ өлбүт. Онон Ыстапаан көссүүгэ оҥорбут Константин диэн уолун ииттэ ылбыттар. Ыстапаан Ыадылгын хайдах байбыта XIX-с үйэ 40-50-с сс. Өлүөхүмэҕэ уонна Витимҥэ көмүс бириискэлэрэ аһыллан, олохтоохтортон ас-үөл атыылаһыыта тэнийэн барбытынан быһаарыллар. Ону тэҥэ ол саҕана Кыыллаах дьаарбаҥката аһыллан, эргитиилээх атыыһыт онтон кууһунан кэлии табаары хото ылан эргиммитэ.

Олус үлэһит буолан, нэһилиэгин дьоно таах айах атан олороллорун сөбүлээбэт этэ. Улууһун хас биирдии киһитэ үлэлээн айаҕын ииттэрин ирдиирэ, онно бэйэтинэн холобур буолара. Ол курдук, тус бэйэтэ 3 күөл уутун түһэрэн ходуһа сирин таһаарыммыта, 12 дэһээтинэ сири талаҕын ыраастаан бурдук үүннэрэр бааһынатын кэҥэтиммитэ. Ити курдук дьону үлэҕэ көҕүлээн, ойууру солотон бааһына, сонуок оҥортороро. Онон дэлэгэй астаах-үөллээх хаһаайыстыбалааҕа. Хорутан уутун түһэрбит күөллэрин ходуһатын сунтаардарга түүлүүрэ. Салайар дуоһунастаах киһи буолан, улууһун дьоно үлэлээх-хамнастаах буолалларыгар кыһанара. Үлэ миэстэтин таһаарара. Улууһун үгүс дьоно көмүс бириискэлэригэр таһаҕас таһыытыгар, мас кэрдиитигэр, тиэйиитигэр үлэлииллэрэ. 1869-1870 сс. Ыадылгын атыыһыт таһаҕас таһааччыларыныын көмүс бириискэлэригэр барыта 24 тыһ. буут таһаҕаһы тириэрдибитин сурукка тиспиттэр.

Ботуччу үптээх буолан, эппиппит курдук, Кыыллаах дьаарбаҥкатыттан табаарданан, олохтоохтору уонна кыра атыыһыттары хааччыйара, иэһи да элбэхтик биэрэрэ. Бэйэтэ олохтоохтортон түүлээҕи, сүөһүнү, эти-арыыны хото атыылаһара. Онтун, олохтоох аһы-үөлү, бириискэлэргэ илдьэн атыылыыра, түүлээҕи – улахан фирмаларга. Бүлүүттэн туус тиэйэр кыра борохуоттааҕа. Кини ити курдук Өлүөхүмэ баай, кыахтаах киһитэ буолбута. Ити саҕана сир боппуруоһугар сытыы быһыы-майгы үөскээбитэ. Ол өссө XVII-с үйэттэн саҕалаан, ордук XIX-с үйэҕэ элбээбит көскө ыытыы түмүгэ этэ. Уобалас тойотторо кэлбит дьону улуустарынан, оттон быраабалар нэһилиэктэринэн тарҕаталыыллара. Аны бу дьоҥҥо аҕа ууһун сириттэн 15 дэһээтинэ сири быһа тутан биэрэргэ сорудахтыыллара. Маны таһынан сүөһү, сылгы, дьиэ, ас-таҥас эмиэ биэриэхтээхтэрэ. Бу бэйэлэрэ да кырыымчык олохтоох аҕа уустарыгар кыһалҕаны үөскэтэрэ. Нац. архыыпка Илин Сибиир генерал-губернатордара А.П. Игнатьев, А.Д. Горемыкин Ыстапаан Ивановичтан бу боппуруоска көмөлөһөрүгэр көрдөспүт докумуоннара бааллар. Кырдьык, Ыстапаан Иванович иирсээни таһаарбат курдук дьонун-сэргэтин кытта кэпсэтэн, үөһэ этиллибит тойоттору чахчы сир тиийбэт диэн итэҕэтэн быһааран, кэлии дьоҥҥо ойуурдаах сиртэн биэрэллэрин туруорсара.

Ыадылгын кинээс саха норуота үөрэхтэнэн, өй-санаа өттүнэн сайдарыгар баҕарара. Онон да буолуо, сайдыы туһугар элбэхтик үбүнэн-харчынан көмөлөспүтэ. Ол курдук, Кыыллаахха таҥара дьиэтин тутарга 15 тыһыынчаны сиэртибэлээбитэ. Маны таһынан Дьокуускайдааҕы духуобунай училищеҕа 10 тыһ. солк. биэрэр уонна Кыыллаах начаалынай училищетын туттаран баран, С.С. Корниловтыын бэйэлэрин үптэринэн көрбүттэрэ-истибиттэрэ. Бүтүн училищены бэйэ балаансатыгар ылыы элбэх үбү эрэйэрэ биллэр. Онон Ыстапаан Идельгин манна 7 500 солк. укпута. Бу харчы бырыһыаныгар оскуола кыһалҕаны билбэккэ Өктөөп өрөбөлүүссүйэтигэр диэри ньиргиччи үлэлээбитэ. Оскуола ол саҕана саамай элбэх үптээх диэн биллэрэ. Аас-туор, аччык 1873 сылга Ыспааскай манастыырга 4 тыһыынчалаах оруос бурдугу, Өлүөхүмэ куоратын училищетын тутууга 5 тыһ. солк., Кыыллаахха византиялыы истииллээх таас таҥара дьиэтин тутууга 7 500 солк., II-с Нөөрүктээйигэ балыыһа тутуутугар 5 тыһ. солк., I Нөөрүктээйи кирпииччэ таҥаратын дьиэтин тутуутугар 50 тыһ. солк. уонна ис тээбиринигэр 13 тыһ. солк., о.д.а сиэртибэлээбитэ элбэх.

Бу оҥорбут үтүөлэрин иһин Идельгини Сибэтиэй Анна III-с истиэпэннээх, Сибэтиэй Станислав II-с истиэпэннээх уордьаннарынан, 4 үрүҥ көмүс, 2 кыһыл көмүс мэтээллэринэн, кыһыл көмүс сыапачыкалаах көмүс чаһынан, үрүҥ көмүс кубогынан, бирилийээннээх көмүс биһилэҕинэн наҕараадалаабыттара. Ыстапаан Ыадылгын, төһө да үөрэҕэ суох буоллар, Саха сиригэр маҥнайгы үрдүк үөрэх кыһатын арыйар ыра санаалааҕа. Итиннэ анаан Дьокуускайга баал тэрийэн баай дьонтон үп хомуйа сатаабыта да, ол дьоно кэччэйэн, үтүө саҕалааһына өйөбүлү ылбатаҕа. Ыстапаан онтон кыһыйан, элбэх бэлэх-туһах хомунан, Санкт-Петербурга күн ыраахтааҕыга бэйэтигэр тиийэн Саха сиригэр үрдүкү үөрэх кыһатын тэрийэргэ көрдөспүт. Ону ыраахтааҕы Дьокуускайга учууталлыыр кыахтаах үрдүк үөрэхтээх дьон аҕыйах, элбэх үп-харчы наада диэн, батынан кэбиспит. Ол оннугар Ново-Николаевскайга үрдүк үөрэх кыһатын дьиэтэ тутулларыгар көмөлөс диэн көрдөспүтүгэр, ыраахтааҕы көрдөһүүтүн батыныа дуо, мунньубут 180 тыһ. солк. онно угарга тиийбит. Ити көмөтүн иһин Александр III ыраахтааҕы үрүҥ көмүс куортугунан, аалай кыһыл кафтанынан наҕараадалаабыт (итинтилэрин кэтэн түспүт хаартыскатын көрүҥ). Ыраахтааҕы Ыадылгын кинээс көрдөһүүтүн ылыммыта буоллар, Саха сиригэр үрдүк үөрэх кыһата өссө XIX-с үйэҕэ аһыллыахтааҕа хааллаҕа. Саха сиригэр маҥнайгы үрдүк үөрэх (пединститут) 1934 с. эрэ аһыллыбыта.

Далааһыннаах хамсаныылаах, киэҥ ыырдаах С.И. Идельгин-Ыадылгын кинээс уоскуйары билбэт үлэһит төлөннөөх сүрэҕэ 1892 с. тохтообута. Төрөөбүт-үөскээбит I Нөөрүктээйитин нэһилиэгэр билигин кини аатынан уулусса баар. Ол эрээри маҥнай кини туттарбыт оскуолата кини аатын сүкпэтэ дьикти. Оннооҕор 1891 с., өлүөн эрэ аҕай иннинэ, “Высочайшим Указом Его Императорского Величества и Святейшего Синода” I Нөөрүктээйи оскуолатыгар С.И. Идельгин аатын иҥэрбиттэрэ эбээт. Кэлэр кэнэҕэски ыччаппытыгар үтүө холобур буолар дьоммутун умнууга хаалларарбыт сатаммат.

"Байдам" сурунаал 2014 сыллаах таһаарыытыттан.