Иһинээҕитигэр көс

Хунну

Бикипиэдьийэ диэн сиртэн ылыллыбыт

Хунну (лат. hunni, согд. hwn, кыт. 匈奴 Hsiung-nu) – б.к.и. 220 сылтан б.к. II-с ү. диэри Кытайтан хоту сытар хонуу куйаардарыгар олоро сылдьыбыт былыргы көс омуга. Цинь Шихуаньди диэн Кытай ыраахтааҕыта хуннартан көмүскэнээри Улуу Кытай эркинин туппута. Хуннар биистэрэ Кытайдааҕы Хань дойдутун кытта сэриилэһэннэр биир сомоҕо или тэрийбиттэрэ уонна чугас эргин биистэри уонна омуктары баһылаабыттара. Кэлин хуннар Кытайы уонна сяньби бииһин кытта сэриилэһэн мөлтөөннөр дойдулара ыһыллыбыта.

Хуннар туһунан былыргы кытайдыы суруктартан ааҕан билиэххэ сөп, ону таһынан XIX-с үйэ бүтүүтүттэн ылата хуннар олорбут сирдэрэ хаһыллан элбэх материал көстөн кинилэр олохторо-дьаһахтара үөрэтиллэн барбыта[1].

Хуннар б.к.и. 1300–300 сылларга

История

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Хуннар ааттара

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Э.Р. Тенишев уонна А.В. Дыбо этэллэринэн "хунну" диэн аат былыргыта kün (күн) дэнэр уонна "норуот, омук" диэн суолталаах эбитэ үһү[2].

Хуннар өбүгэлэрэ

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Оргойтон диэн ааттаах Бүрээт сиригэр хунну көмүүтүн үөрэтии. 2011 с. атырдьах ыйа

Сорох чинчийээччилэр этэллэринэн хунну өбүгэлэрэ хуньюй (сюньюй)[3], чуньвэй (шуньвэй)[4], гуйфан[5] ханьюнь (сяньюнь)[6], жун, шань-жун, цюань-жун (цюаньи, хуньи)[7][8][9], ди (бэйди)[10][11] (байди, чиди)[12] буолаллар.

Б.к.и. Х-с үйэҕэ хуннар Гоби кумах куйаарын соҕурууҥҥу кытыытыттан хоту диэки көһөн саҕалаабыттар[13]. Л.Н. Гумилев саныырынан хуннар сүөһү иитиитин баһылааннар кумах куйаарын туоруурга үөрэммиттэр.

Хуннар хоту көспүттэрэ 300 сыл ааспытын кэннэ ахсааннара элбээн, күүһүрэн б.к.и. 822 с. Чжоу диэн ааттаах Кытай дойдутугар саба түһэллэр. Ол эрээри хуннар кытайдары кыайбакка дойдуларыгар төннөллөр уонна 500 сыл устата биллибэттэр. Бу кэмҥэ илиҥҥи Моҕол сиригэр уонна Байҕал күөл илиҥҥи өттүгэр билиитэлээх көмүүлэр култууралара (нууч.: культура плиточных могил) үөскүүр. Бу култуура дьоно тас дьүһүннэринэн монголоид арааса палеосибир салаатыгар сыһыаннаах этилэр. Чинчийээччилэр этэллэринэн бу араасаҕа сыһыаннаах омуктар хуннар, дунхулар уонна сяньбилар буолаллар. Арҕааҥҥы Моҕол сирин, Алтаай и Синдьээҥ хуннара ордук эуропалыы дьүһүннээхтэр эбит[14].

Хун илэ

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Хуннар туой оҥоһуктара

Кытай историятыгар хуннар б.к.и. V-c ү. киирэллэр. Бу кэмҥэ хуннар Кытайга саба түһэннэр Кытай ыраахтааҕыларын Улуу Кытай эркинин тутарга күһэйэллэр. Хуннар б.к.и. III-с ү. шаньюй баһылыктаах күүстээх или тэрийэннэр Кытайга улахан кутталы үөскэтэллэр. Хун илэ билиҥҥи Моҕол сиригэр, Соҕуруу Сибииргэ, илин Мандьу сириттэн арҕаа Памир хайаларыгар тиийэ тэнийбитэ.

Хуннар 300 тыһыынча ох саанан ытар аттаах дьонноох сэриилээх этилэр. Кытайдар бу курдук күүһү утарар кыахтара суох буолан Улуу Кытай эркинин тутан бэйэлэрин көмүскүү сатаабыттара да син биир хуннар сэриилэрин кыайан тохтоппот этилэр. Ол иһин кытайдар эргиэн уонна дипломатия көмөтүнэн хуннарга бэйэлэрин олохторун-дьаһахтарын тутулун тарҕатаннар хуннары симэлитэ сатыыллара.

Быһа холоон б.к.и. 50-с сылга Хуннар иллэрэ икки аҥы ыһыллар: илиҥҥи хуннар кытайдарга бэринэллэр, оттон арҕааҥҥы хуннар Орто Азияҕа үтүрүллэн хаалаллар.

93-с сылга кытайдар сяньби, динлин уонна чеши диэн омуктары кытта холбоһоннор хуннары Их Байаҥ (кыт.: 稽落山之战, пиньинь: jìluòshān zhī zhàn) кыргыһыытыгар үлтүрүтэллэр. Онтон 155-с сылга Таншихай баһылыктаах сяньбилэр хуннары түөрэтэ кыргыталыыллар. Ол түмүгэр хуннар түөрт аҥы арахсаллар: биир бөлөх сяньбилэргэ холбоһоллор, иккис Кытайга көһөр, үһүс соҕуруу Сибииргэ хаалаллар, төрдүс арҕаа көһөллөр[15].

Аатырбыт тыл үөрэхтээхтэрэ Э.Р. Тенишев уонна А.В. Дыбо сабаҕалыылларынан чуолаан бу кэмҥэ былыргы саха тыла уопсай түүр тыллыттан арахсар[16].

Хуннар иллэрин тутула

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Шаньюй

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

24 хун бииһин баһылыга шаньюй диэн сололоох. Маҥнай шаньюйү кырдьаҕастар сүбэлэрэ талар этэ, онтон Модун саҕаттан шаньюй солото Модун аҕа ууһун дьоно ылар буолбуттара. Ол эрээри шаньюйү талыы туом үгэс быһыытынан хаалбыта.

Э.Г. Пуллиблэнк, былыргы кытай тылын үөрэппит чинчийээччи, этэринэн шаньюй (shan-yü) диэн тыл былыргы кытай тылыгар *dān-ĥwāĥ дэнэр уонна бу тыл дьиҥнээх ааҕыыта "дархан" буолуохтаах[17].

Хуннар аҕа уустара

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Шаньюй аҕа ууһун аата Си Люань-ди диэн этэ. Ону таһынан үс биллэр аҕа ууһа баар этэ: Хуянь, Лянь уонна Сюйбу. Туох баар улахан сололору бу үс аҕа уус дьоно ылаллара.

Хуннар омуктара

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Густав Рамстедт сабаҕалыырынан хун тыла түүр уонна монгол тыллара арахса илик туругун көрдөрөр[18], ол гынан баран билигин чинчийээччилэр бу сабаҕалааһыны билиммэттэр, тоҕо диэтэр алтаай тыллара өссө эрдэ арахсыбыт буолуохтаахтар[19].

Моҕол түөрүйэтэ

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Чинчийээччилэр хуннар моҕол тыллаах буолалларын урут-уруккуттан сабаҕалыыллар. Өссө XVIII-с үйэҕэ П.С. Паллас моҕол түөрүйэтин этэр, онтон XIX-с үйэҕэ Рашпунцаг[20], В. Бергман, И. Шмидт, Г.Н. Потанин, К.Ф. Нейман, Х. Хоуорс, А. Терри, Н.Я. Бичурин уо.д.а. бу түөрүйэни сайыннараллар.

Моҕол түөрүйэтин өйөөччүлэрэ этэллэринэн "хунну" аат моҕоллуу "хүн" (киһи) диэнтэн үөскээбит.

Түүр түөрүйэтэ

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Билиҥҥи кэмҥэ түүр түөрүйэтэ саамай дакаастаммыт уонна аан дойду чинчийээччилэрэ билиммит түөрүйэ буолар. Бу түөрүйэни өйөөччүлэр: Э. Паркер, Жан-Пьер Абель-Ремюза, Ю. Клапрот, Г. Рамстедт, Аннемари фон Габайн, О. Прицак, Л.Н. Гумилев уонна да атыттар[21].

Былыргы түүрдэр төрүттэрин туһунан суруйбут кытай былыргы историктара түүрдэр хуннартан үөскээбиттэр дииллэр, ол аата хуннар түүрдүү тыллаах буолуохтаахтар[22].

Быһаарыылар

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
  1. ↑ Юсупова Т. И. Случайности и закономерности в археологических открытиях: Монголо-Тибетская экспедиция П. К. Козлова и раскопки Ноин-Улы // Вопросы истории естествознания и техники. 2010. № 4. С. 26—67.
  2. ↑ Тенишев Э.Р., Дыбо А.В. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Пратюркский язык-основа. – М.: Наука, 2006. – С. 524.
  3. ↑ Бембеев Евгений Витальевич, Команджаев Александр Нармаевич Происхождение хунну в свете данных археологии, антропологии и анализа письменных источников // Вестник КалмГУ. 2013. №2 (18). URL: https://cyberleninka.ru/article/n/proishozhdenie-hunnu-v-svete-dannyh-arheologii-antropologii-i-analiza-pismennyh-istochnikov-1 (дата обращения: 12.06.2020).
  4. ↑ Сыма Цянь — Исторические записки. Том 1. unotices.com. Тургутулунна 16 Ахсынньы 2018.
  5. ↑ Гомбожапов А. Д. Кочевые цивилизации Центральной Азии в трудах Л. Н. Гумилева. — IMBT, 2009. — 330 с. — ISBN 9785792503335
  6. ↑ Li, Feng (2006). Landscape And Power In Early China. Cambridge University Press. Pages 343—346.
  7. ↑ Фань Вэнь-лань Древняя история Китая. — Рипол Классик, 2013. — 300 с. — ISBN 9785458243278
  8. ↑ Таскин В. С. Материалы по истории сюнну (по китайским источникам) / Думан Л.И. — Москва: Наука, 1968. — 177 с.
  9. ↑ Минаев С. С. Исследование Ван Говэя о ранней истории сюнну // Академическое востоковедение в России и странах ближнего зарубежья (2007–2015): Археология, история, культура. — 2015. — С. 390—394.
  10. ↑ Думан Л. И, Воробьёв М. В. Л.Н. Гумилёв. Хунну. Срединная Азия в древние времена (Народы Азии и Африки, №3, 1962). kronk.spb.ru. Тургутулунна 9 Ахсынньы 2018.
  11. ↑ Wang Guowei, «Guantang Jilin» (觀堂集林, Wang Guowei collection of works), Ch. 2, Ch. 13.
  12. ↑ Шабалов А. С. Происхождение уйгуров, ойратов (калмыков) и других телэских племен XVIII в. до н. э. — XIV в. н. э. — Иркутск: Издательство Иркутского государственного технического университета, 2014. — 248 с.
  13. ↑ Гумилёв Л.Н. Хунны в Азии и Европе. gumilevica.kulichki.net. Тургутулунна 5 Ахсынньы 2018.
  14. ↑ Kim, Kijeong; Brenner, Charles H.; Mair, Victor H.; Lee, Kwang-Ho; Kim, Jae-Hyun; Gelegdorj, Eregzen; Batbold, Natsag; Song, Yi-Chung; Yun, Hyeung-Won; Chang, Eun-Jeong; Lkhagvasuren, Gavaachimed; Bazarragchaa, Munkhtsetseg; Park, Ae-Ja; Lim, Inja; Hong, Yun-Pyo; Kim, Wonyong; Chung, Sang-In; Kim, Dae-Jin; Chung, Yoon-Hee; Kim, Sung-Su; Lee, Won-Bok; Kim, Kyung-Yong. A western Eurasian male is found in 2000-year-old elite Xiongnu cemetery in Northeast Mongolia (en) // Халыып:Нп3 : journal. — 2010. — Vol. 142, no. 3. — P. 429—440. — ISSN 0002-9483. — DOI:10.1002/ajpa.21242. — PMID 20091844.
  15. ↑ Гумилев, Л.Н. Хунну. Степная трилогия. – СПб., 1993. С. 200–201.
  16. ↑ Тенишев Э.Р., Дыбо А.В. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Пратюркский язык-основа. – М.: Наука, 2006. – С. 790.
  17. ↑ Pulleyblank, E.G. "The Consonantal System of Old Chinese. Part II", Asia Major 9 (1962), p. 256.
  18. ↑ Ramstedt M. G. S. Uber der Ursprung der Turkischen Sprache. Helsinki, 1937, 81-91
  19. ↑ Тюркские языки. (Серия «Языки мира»). М., 1997. С.8
  20. ↑ Rashpunstag (1776) «Хрустальные четки»
  21. ↑ Pritsak O. 1959. XUN Der Volksname der Hsiung-nu. Central Asiatic Journal, 5: 27-34.
  22. ↑ Уильям Самолин Hsiung-nu, Hun, Turk. — Central Asiatic Journal, 3.2, 1957. — С. 149—150.

Литература

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
  • Бернштам А.Н. Очерк истории гуннов. Л., ЛГУ. 1951. 256 с.
  • Гумилев Л.Н. История народа хунну
  • Гумилев Л.Н.. Хунны в Китае
  • Дробышев Ю.И. Природопользование и восприятие природы у хунну // Восток. — 2005. — № 1. — С. 44–55.
  • Ивик О., Ключников В. Сюнну, предки гуннов, создатели первой степной империи. — М., Ломоносовъ, 2014.
  • Иностранцев К.А. Хунну и Гунны (разбор теорий о происхождении народа Хунну китайских летописей, о происхождении европейских Гуннов и о взаимных отношениях этих двух народов). Л., 1926. 152+4 с. (Иккис эбии таһаарыы)
  • Ковалев А. А. Происхождение хунну согласно данным истории и археологии Архыыптаммыт 2016, Кулун тутар 4 күнүгэр.. // Европа-Азия: Проблемы этнокультурных контактов. К 300-летию Санкт-Петербурга. СПб.: 2002. С. 150–194.
  • Коновалов П.Б. Хунну в Забайкалье (погребальные памятники). — Улан-Удэ, 1976. 248 с.
  • Крадин Н.Н. Империя Хунну. Владивосток: Дальнаука, 1996. 164 с.
  • Материалы по истории кочевых народов в Китае III–V вв. Вып. 1. Сюнну. М., 1989. 288 с.
  • Материалы по истории сюнну (по китайским источникам). Выпуск 1. М., 1968. 178 с.
  • Материалы по истории сюнну (по китайским источникам). Выпуск 2. М., 1973. 178 с.
  • Миняев С.С. Сюнну // Исчезнувшие народы. М., 1988.
  • Миняев С.С. Азиатские аспекты "гуннской проблемы" // Археология и этнография Южной Сибири. Барнаул. 1990.
  • Хунну: археология, происхождение культуры, этническая история Архыыптаммыт 2016, Кулун тутар 5 күнүгэр.. Улан- Удэ, 2011.
Төрдө — «https://sah.wikipedia.org/w/index.php?title=Хунну&oldid=405335»