Памир-Алай уонна Памир
Памир-Алай - кэрдиис курдук эгэлгэ арҕастардаах, уһулуттаҕас чыпчааллардаах, туруору эниэлэрдээх сис хайалар тарҕаммыт үрдүк хайалаах дойду. Манна Алай, Зеравшан сис хайалара, онтон да атыттар киирэллэр. Хайаларын үрдүгэ 4000 м үрдүк. Ледниктэр уонна ледниктэн үөскээбит рельеф көрүҥнэрэ үгүстэр. Памир бэйэтэ Алай хочотуттан соҕуруу сытар. Ити хочо Алай уонна Заалай сис хайаларын араарар. Заалай Памир систиэмэтигэр киирэр. Памир хайалара Таджикистан (Горно-Бадахшанскай автономнай уобалаһа), Кытай, Афганистан уонна Индия сиригэр-уотугар тайаан сыталлар. Хайалар бу сүҥкэн түмсүүлэригэр Азия хайалаах улуукан систиэмэлэрэ холбоһоллор. Бу сөҕүмэр үдүк суорба хайалар кыраайдара. Памир сорох чыпчааллара 7000 м үрдүктэр. Саамай хотугу сис хайаҕа, Заалайга, Ленин өргөһө (7134 м) (Ленин өргөһүн 2006 сыл от ыйын 4 күнүгэр Таджикистан бырабыыталыстыбата Абу Али ибн Сина аатынан уларытан ааттаабыта), оттон Наукалар академияларын сис хайатыгар Коммунизм өргөһө (7495 м) (Таджикистан бырабыыталыстыбата 1998 сыллаахха бу өргөһү таджик бастакы судаарыстабытын төрүттээбит Исмаил Самани аатын иҥэрбитэ) бааллар. Манна билиҥҥи мууһуруу уһулуччу киэҥник тарҕаммыт. Федченко леднигэ мантан чугас сытар. Памир хайалара граниттан, кристаллическай сланецтан, сөҥүү боруодалартан туруктаахтар. Памир арҕааҥы, илиҥҥи чаастара чуолкайдык араарыллар. Арҕаа Памир үрдүк суорба сис хайалардаах, олору дириҥ хочо-хапчааннар араартаабыттар. Хапчааннар дириҥнэрэ сорох сиринэн 2000-3000 м. Онно куйаас да күн тымныы, хараҥа уонна сыырастаах. Ледниктэр анныларыттан тахсар дьулусхан өрүстэр курулуу-харылыы усталлар. Хочолор 1700-2500 м үрдүккэ сыталлар, сис хайалар 5000 м да үрдүктэр. Илин Памир ньуура оччо быһытталамматах: сис хайалара сытыарылар, хочолорго сырыынньа түһэллэр. 3500-4000 м үрдүккэ тэҥнэммит ньуур баһыйар. Олор үрдүлэринэн 6000 м тиийэр үрдүктээх сис хайалар өрө үүнэн тураллар. Илин Памир климата тымныы уонна кураанах. Онон манна үрдүк хайа куйаара үөскээбит. Ити куйаар курас ньууругар хайыр таастаах почваҕа полынь, солянка, терескен иинэҕэс сэппэрээгэ үүнэллэр. Терескени уонна ити оттору сүөһү үчүгэйдик сиир. Терескен оту оттук быһыытынан эмиэ туһаныллар. Памирга нэһилиэнньэ үрдүк хайаҕа олус табыгастаах ындыыланар көлөнү - ягы иитэр.