Хаҕан

Бикипиэдьийэ диэн сиртэн ылыллыбыт
Навигацияҕа көс Көрдөбүлгэ көс

Хаҕан (хакан, хаган, ср.-монг. ᠬᠠᠭᠠᠨ, Qaɣan; совр.-монг. хаан, др.-тюрк. 𐰴𐰍𐰣, 13x13пкс13x13пкс13x13пкс, кит. трад. 可汗, пиньинь Kèhán) — орто үйлэрдээх көс олохтоох иерархияҕа суверен титула. Хааннар хааннара. Монголлар кэмнэрин саҕана "каан" (Улуу хаан) диэн уруулуу форманы кытта силбэһэн хаалбыт.

Аан баастаан кытай источниктарыгар Киин Азия сяньби биис уустарыгар сыһыары тутан туттуллубута суруллан бэлиэтэммит (III үйэ). 402 сыллаахха ити ааты жужаннар гуннар шаньюй тутулларын оннугар ылыммыттар. Жужаннартан ити титулу авардар уонна былыргы түүрдэр (551 сылтан) сыыйа ылыммытар. Уонна кинилэр кэлин тиһэҕэр VI үйэ ортотугар оччолорго саамай улахан уонна кыахтаах, аан дойдуга аан бастакы көһө сылдьар модун, Улуу импиэрийиэни -- Түүр хаҕанатын тэрийбиттэр. Түүр хаҕаната ыһыллыбытын кэннэ хаҕан диэн титулу атын элбэх түүр омуктара бэйэлэригэр ылыммыттар (хазардар, уйгуурдар, карлуктар, Енисей кыргыыстара, кимаактар уонна да атыттар).

Европаҕа норуоттар улуу көһүүлэриттэн саҕалаан һс хаҕана үөскүү сылдьыбыта: Авар хаҕана, Түүр хаҕана уонна Хазардар хаҕанаттара. Ону таһынан, «хайа хаҕана» диэн осорх арааб тыллаах хроникларга Хайлаах Дагестаҥҥа баар Сарир диэн дойду ыраахтааҕыта ааттана сылдьыбыт (IX үйэ). IX үйэҕэ хаҕан титулун араас источниктарга Нууччалар былыргы ыраахтааҕыларын ааттыыллара. Кэлин Иларион диэн метрополит хаҕаннар диэн Владимир уонна Ярослав Муударай кинээстэри ааттаабыта.

«Каан» диэн форма XIII үйэ источниктарыттан саҕалаан көстөн барар. Ити тутулунан Монгуол Улуу Улууөун Үрдүкү салайааччыта ааттанара. Чыҥыс Хаан Дьаһаҕар сурулла сылдьар, сокуонунан бигэргэммит.

Суруйалларынан, аан бастаан каан титулун Угэдэй ылыммы.[1]

Бэлиэтээһиннэр[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

  1. Фёдоров-Давыдов Г. А. Общественный строй Золотой Орды. — М.: Издательство Московского университета, 1973. — С. 45.

Литэрэтиирэ[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

  • Ганиев Р.Т. Восточно-тюркское государство в VI - VIII вв. — Екатеринбург: Издательство Уральского университета, 2006. — С. 152. — ISBN 5-7525-1611-0
  • Мельникова Е.А. «Князь» и «каган» в ранней титулатуре Древней Руси // Древняя Русь и Скандинавия. — Москва: Русский фонд содействия науке и образованию, 2011. — С. 476 с.. — ISBN 978-5-91244-073-1