Хааһах аҕатын ууһа

Хааһах аҕатын ууһа үөскээбит кэмэ олус былыргы.

Былыргы кэмҥэ ат көлөҕө малларын-салларын ыҥырдан айанныыр истиэп омуктара баар-суох наадалаах малларын хаалыыр иһиттэрэ хааһах буолар эбит. «Хааһах» диэн сахаларга эмиэ олус тэнийбит тыл. Сахалар эмиэ истиэп омуктарын курдук «Хааһах» диэн акка ыҥырдарга ананан тирииттэн тигиллибит улахан суумканы, бэрэмэдэйи ааттыыллар.

Саха дьоно «Кырдьаҕаһы хааһахха сүгэ сылдьан үөрэнэ сырыт», диэн үөрэххэ сыһыаннаах кынаттаах этиилэрэ эмиэ куруук бэйэлэрин кытта араарбакка илдьэ сылдьар суумкаларыгар сыһыаннаах буолан, киһи үйэтин тухары үөрэнэ сылдьарын бэлиэтиир. Бу өс хоһооно «Хааһах» диэн тыл төрүт былыргыттан саха тыла буоларын быһаарар.

Былыргы сахаларга Хааһах диэн ааттаах дьон бааллар эбит.

Г.Е.Федоров «Тараҕайдар» диэн кэпсээнигэр Тараҕай Болтоҥо бииргэ төрөөбүт бырааттара Хааһах Маабыра уонна Айдаҥа Боотур диэн буолалларын суруйар. (1,28).

Саха сиригэр «Хааһах аҕатын ууһа» диэн ааттаах аҕа ууһа Хачыкаат нэһилиэгэр баара биллэр. (2,9).

Чурапчы улууһун Арыылаах нэһилиэгэр «Хааһах алааһа», «Хааһах көрдүгэнэ» диэн алаастар уонна Баайаҕа үрэҕэр «Хааһах» диэн ааттаах киэҥ сабарай баар.

Арыылаахха Каженкин диэн нууччалыы тартаран суруллар фамилиялаах дьон элбэхтэр. Бу дьон былыргы олохторо Арыылаах дэриэбинэтин соҕуруу уонна илин өттүлэринэн элбэх улахан алаастарынан тайаан сыталлар. Уһун Өлөҥ, Чопчулаахтар, Нэлэгэр, Хос Көлүйэлэр, Балык Хатарбыт, Хааһах Алааһа диэн алаастарга тэнийэн олорбуттар. Бу сирдэр барылара нэһилиэккэ былыргыттан Улахан аҕа ууһа диэн ааттаммыт «Хааһах» аҕатын ууһун дьоно олохсуйбут сирдэрэ. Кэлин ааты-суолу нууччалыы суруллар буола уларытыыларыгар, аҕа ууһун аатын фамилия оҥосторго, тыллара кыайан өҕүллүбэккэ табатык суруйбатахтар. Ол иһин итинник фамилия үөскээбит.

Урукку кырдьаҕастар бу дьон фамилияларын сахалыы «Хааһыҥныннар» диэн ааттыыллар эбэтэр нууччалыы -кин диэн сыһыарыытын ылан быраҕан, кылгатан «Хааһах» дииллэр этэ. Сороҕор нууччалыы таттаран Кааһынкыннар диэн ааттааһын урукку кэмҥэ баар буола сылдьыбыт. (3,30).

Арыылаах нэһилиэгин остуоруйатыгар биллэр киһинэн Иҥэрчэ Кашенка диэн нууччалар ааттаабыт киһилэрэ буолар. Бу дьон сурукка киллэрбиттэринэн кини нэһилиэк төрүтүнэн, кинээһинэн буолбут. «Хааһах» диэн Иҥэрчэ аҕатын ууһун аатын тупсаран Кашенка диэн суруйбут буолуохтарын сөп курдук.

Былыргы сахалар киһиэхэ аатын иҥэрэллэригэр кини туох дьарыктааҕын эмиэ аахсаллар. Сэриигэ үөрүйэх киһиэхэ сэрииттэн сибээстээх ааттары биэрэллэр эбит. Биир оннук аатынан Иҥэрчэ диэн буолар. Иҥэрчэ диэн ох саа чаачар кирсэ охсор сирин эбэтэр икки уһугун тостубатын, хайдыбатын диэн бөҕөргөтөн иҥиир сабынан эрэдэһиннээн баайыы ааттанар. Оноҕос төбөтүн бөҕөргөтөн эмиэ итинник гыналлар. Иҥэрчэ диэн ааттаах киһи Тааттаҕа эмиэ олоро сылдьыбыта биллэр. (4,131).

И.А.Худяков «Хааһах» диэн тылы нууччалыыттан киирбит (Сума казацкого хлеба) диэн өйдөбүллээҕин быһаарар. Бу тылы «Казак» диэн тылга маарыннатар. (5,376). Хааһах диэн тыл сахалар төрүт тыллара буолан оннооҕор былыргы өс хоһоонноругар этиллэ, үһүйээн кэпсээннэригэр кэпсэнэ сылдьарын И.А.Худяков аахсыбатах.

«Хааһах» диэн түүрдүү тылы нууччалар уларытан саҥараннар арааһынайдаан ааттыыллар. «Казак», «Казах» диэн тыллар хааһах диэн тылга маарынныыллар. Бу хааһах диэн тылтан кэлин үөскээбит казак уонна казах диэн омуктар ааттара үөскээн тахсыбыт. Бу дьон малларын барытын хааһахха хаалаан баран ыҥырда сылдьалларын иһин итинник ааттаммыттар.

Аджи Мурад казак диэн ааттанар истиэп дьоно монголлар сэриилээн кыайбыттарын кэннэ баар буолбуттара диир. Кэлин ыраахтааҕы былааһыгар сулууспалыы киирбит истиэп киһитэ казак диэн ааттаммыт. Ол эрээри маҥнай «козак» диэн ааттыыллар эбит. (6,254).

«Хаһаа» диэн төрүт сахалыы тыл атын омуктар саҥаларыгар хайдах уларыйан сылдьалларын Багдарыын Сүлбэ бэйэтин үлэтигэр быһаарар. (7,24). Ол курдук тувалар хаһааны, хотону, бүтэйи барытын кажаа дииллэр, киргизтэр ынах сүөһүнү, барааны тутар сирдэрэ - кашаа диэн эбит.

Казак диэн испиэп олохтоох дьоннорун ааттара «Хааһах» диэн маллаах иһиттэрин аатынан ааттанан атын омуктарга биллэр буолбут. «Хааһах» диэн сахалар аҕа уустарын аатын нууччалыы фамилияҕа кубулуйан уларытыыларыгар Кашенка диэн буолбут. (8,19).

Туһаныллыбыт литература

1. Г.Е.Федоров, Н.Ф.Егоров. Сэргэ төрдүгэр сэһэн: Үһүйээннэр. Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1991.- 160 с.

2. П.Н.Харитонов. Купец просветитель и меценат. Якутск: ООО «САПИ-торг-книга», 1999.- 86 с.

3. Уоттаах сыллар суруктара. Саллааттар суруктара, дневник-тэрэ. Дьокуускай: «Бичик», 2000.- 112 с.

4. Ф.Ф.Васильев. Военное дело якутов. Якутск: Нац.кн.изд-во «Бичик», 1995.- 224 с.

5. И.А.Худяков. Краткое описание Верхоянского округа. Ленинг¬рад: Изд-во «Наука», 1969.- 440 с.

6. Аджи Мурад. Европа, тюрки, Великая степь. Москва: Мысль, 1998.- 334 с.

7. Багдарыын Сүлбэ. Аал уоту оттунан. Дьокуускай: Саха сири-нээҕи кинигэ издательствота, 1992.- 192 с.

8. Каженкин И.И. Тыл - санааны салайар. - Дьокуускай: Триада, 2003. - 76 с.