Фергана хотооло
Ферга́на хотооло (узб. Фарғона водийси; Farg‘ona vodiysi, тадж. водии Фарғона, кырг. Фергана өрөөнү) — Тянь-Шань сис хайаларыттан соҕуруу 300 биэрэстэ усталаах, 170 биэрэстэ кэтиттээх хайалар икки ардыларынааҕы хотоол. Хоту өттүттэн Курамин уонна Чаткаль сис хайалара, илин өттүттэн Фергана уонна Атонай сис хайалара, соҕуруу өттүгэр Алай сис хайалара өтөн киирэллэр.
Бу хотоол устун Сырдарья өрүс устар. Түгэҕин хаптаҕай ньууругар кумах томтордор, такырдар түбэһэтэлииллэр. Хайалар тэллэхтэринээҕи күрүҥ почвалаах, лёсс тутуллаах дэхси сирдэргэ улахан оазистар тарҕаммыттар. Фергана хотооло Орто Азия саамай кэрэ миэстэтинэн ааҕыллар. Бу хотоол Тянь-Шаны уонна Памир-Алай хайаларын араартыыр.
Фергана хотоолун тулалаан турар хайалар үрдүктэрэ 6 тыһ м. Хотоол дэхси ньуурдаах, улахан өттүн түҥ былыргы Сырдарья өрүс сүнньэ ылар. Хотоол бэйэтин үрдүгэ арҕаа 300-400 м тиийэр, илин диэки 900-1000 м тиийэр. Хотоол кытыытынан ньиэп, гаас, таас чох, тимир, тимир булкаһыдыктаах рудалар, уртуут, сиэрэ, испиэскэ, таас туус хостонор баайдаах. Сир хамсааһына манна сэдэх көстүү буолбатах. Сырдарья өрүс Нарын уонна Карадарья өрүстэр силбэһиилэриитэн саҕаланар. Хотоол өрүстэрэ хаар уутуттан, хайа леднигиттэн ууланаллар, инньэ гынан хотоолу ньүөлсүтэллэр.
Килиимэтэ
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]От ыйын орто температурата арҕаа диэки +230С , киин өттүгэр +280С тиийэр. Саамай үрдүк температурата +430С тиийэр.тохсунньу орто температурата арҕаа диэки -0,90С, илин -2,50С. Сыллааҕы орто сөҥүү 150 мм тэҥ, хайа тэллэҕэр 250-300 мм тиийэр.
Нэһилиэнньэтэ
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Фергана хотооло Орто Азияҕа саамай хойуу нэһилиэнньэлээх. Киин өттүгэр Узбекистан Ферганскай, Наманганскай, Андижанскай уобаластарынан дойду нэһилиэнньэтин үс гыммыт биирэ олорор, кытыытыгар Кыргыстаан Джалал-Абад, Ош, Баткен уобаластара, ону кытта Таджикистан Согдийскай уобалаһа киирэр. Нэһилиэнньэтин баһыйар үгүс өттө тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар. Ньүөлсүтүллэр сирдэргэ хлопок, ириис, бахчевай культура о.д.а. үүннэрэллэр. Хайа тэллэхтэринэн бурдук ыһыытынан дьарыктаналлар. Балтараа тыһыынча сыл устатыгар Фергана хотоолугар солко таҥаһы оҥороллоро биллэр.