Улахан киһи таҥара үөскээһинэ

Улахан киһи таҥара оҕо улахан киһи буолар баҕа санаатыттан үөскээбит.

Дьон киһи буолууну баһылаабыттарын кэнниттэн улахан киһи буолар баҕа санааны салгыы үөскэтиммиттэр. Оҕолор бары улахан киһи буолар баҕа санаалара үгэс буолан, күүһүрэн Будда таҥараҕа кубулуйбутун бэлиэтинэн таҥара көстүүтэ аһара улаатан таас хайаҕа ойууланар буолбут. Будда таҥара үөрэҕэ былыргы кэмнэргэ сахалар тэнийэн олоро сылдьыбыт сирдэригэр тарҕаммыт.

Бу таҥара үөрэҕэ сахалар айылҕа тутулугун быһаарар “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиилэрин тутуһарынан биир таҥараны, диктатураны үөскэтэн сири-дойдуну, айылҕаны, дьону таҥара айбыта диэн этиини үөскэппэтэх.

Саҥа таҥара үөскээһинэ дьоҥҥо ханнык баҕа санаа баар буолбутуттан тутулуктанар. Дьоннор ол баҕа санаалара өр кэмҥэ үгэскэ кубулуйуута таҥараны үөскэтэр. Киһи баҕа санаатын толороору олоҕор уларытыылары, ситиһиилэри оҥорор кыахтанар.

Оҕо биир тутаах баҕа санаатынан түргэнник улаата, улахан киһи оҥорор быһыыларыгар кыттыһа охсуу, тугу барытын улахан киһи оҥорорун курук оҥорор буолууга үөрэнии буолар. Оҕоҕо атын туох да наадата суох, арай улаатан иһэҕин диэн этэн биэрии киниэхэ улаатан иһэргэ баҕа санааны үөскэтэр.

Сахалар оҕону ону-маны бэрсэргэ, үллэстэргэ кыра эрдэҕиттэн үөрэтэллэр. Оҕо тугу эмэ бэристэҕинэ “Оҕом бачча буол” диэн улаатыннаран көрдөрөн улаатарга баҕа санааларын тириэрдэннэр, оҕоҕо улаатан иһэр баҕа санааны кыра эрдэҕиттэн иҥэрэллэр. Тугу эмэ кыайбатаҕына, сатаабатаҕына улахан киһи маннык оҥорор диэн көрдөрөн, үтүгүннэрэн биэрэллэр, сыыһа-халты туттумматыгар үөрэтэллэр. Куһаҕаны оҥордоҕуна улахан киһи оҥорботун оҥорума диэн өйүн-санаатын хааччахтыыллар.

Оҕо үтүктэр күүһэ олус улахан, улахан киһи курдук буолар баҕа санаата биир сааһыгар атаҕар туруоран хаамтарар. Оҕо кыра эрдэҕинэ үөрэнэр күүһэ ордук улахан уонна кэмэ аастаҕына мөлтөөн барар. Индияҕэ бөрө булан ииппит оҕото улаатан да баран киһи курдук кыайан хаампатаҕа остуоруйаҕа биллэр.

Оҕо тугу оҥорбута барыта улахан киһи оҥорбутун кытта мээрэйдэнэн этиллэр буоллаҕына оҕо бэйэтигэр олору ситиһэр баҕа санааны үөскэтинэр. Оҕо баҕа санаата тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук оҥоруу буоллаҕына улахан киһи буолар баҕа санааланар, ол баҕа санаатыттан таҥарата үөскүүр. Бу баҕа санаатын ситиһээри киһи буолууну баһылыыр кыахтанар.

Аныгы бэйэтин билиммит баай төрөппүт оҕотун куруук кыранан, кыамматынан ааттыыра өйө-санаата сайдарын, баҕа санаата үөскүүрүн хааччахтыыр, улахан киһи буоларга, улаатарга баҕа санаатын букатын суох оҥорор. Төрөппүттэр бэлэмнэригэр үөрэммит оҕолор улаатар биричиинэлэрэ итиннэ, баҕа санаалара суох буолуутугар саһан сылдьар.

Төрөппүт эмиэ оҕото улаата охсуон, туохха барытыгар көмө буолуон баҕата улахан буоллаҕына туһалаах. “Ыаллар оҕолоро түргэнник улаатар” диэн этии төрөппүт оҕото улаатарын аһара кэтэһэриттэн уонна күн аайы көрө сылдьарыттан оҕото улаатарын билбэккэ хааларын биллэрэр. Оҕо уонна төрөппүт улаатыыны кэтэһэр баҕа санаалара холбоһон, күүһүрэн улахан киһи таҥараны үөскэппиттэрэ. Кэлин бу таҥара Будда диэн аатынан сахалар уһуннук олохсуйа сылдьыбыт сирдэринэн киэҥник тарҕаммыта.

Бу быһаарыы сахалар төрүттэрэ индоариецтар буолалларынан аныгы генетика үөрэҕинэн дакаастанан иһэр. Сахалар үрдүкү таҥаралара Үрүҥ Аар тойон диэн ааттанара былыргы арийдартан төрүттээхтэрин биллэрэр.

“Тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук оҥор”, “Хаһан бу улахан киһи оҥорорун курдук оҥорор буолаҕын”, “Улахан киһи буол” диэн хас биирдии төрөппүт, саха киһитэ куруук этэрэ, кэтэһэрэ бу таҥараны сахалар үөскэппиттэрин дакаастыыр. Төрөппүт баҕа санаата оҕото хаһан улахан киһи, көмө киһитэ буоларын кэтэһэрэ Улахан киһи таҥара үөскээһинигэр тирэх буолбут.

Оҕо баҕа санаата уонна төрөппүт баҕа санаалара холбоһон улахан киһи таҥараны үөскэппиттэр. Кэлин бу таҥараны Будда диэн сахалары кытта бииргэ олоро сылдьыбыт омуктар ааттаабыттар.

Буддизм, джайнизм, зороастризм, манихейство, иудаизм бэйэлэрин кэмнэригэр халлаантан түспэтэхтэрэ. Бу үөрэхтэр түүрдэр итэҕэллэрэ сайдан иһиитэ саҥа олоххо сөп түбэһиилэрэ буолар диэн Мурад Аджи суруйар. (1,23).

Улахан киһи таҥара хас биирдии ыалга барыларыгар баар. Ол иһин бу таҥара Аан дойдуну биир таҥара айбыта диэн тоталитарнай, диктаторскай этиини үөскэппэтэх. Атын дойдулары сэриилээн ылан бас бэриннэрбэтэхтэриттэн, диктатураны үөскэппэтэхтэриттэн Будда таҥара Аан дойдуну айбыта диэн өйдөбүлэ суох сайдыбыт.

Будда таҥара туһунан К.Д.Уткин бу курдук суруйар. Будда таҥараҕа сүгүрүйүү итэҕэйээччилэртэн түөрт суол ис дьиҥи көрдөөһүнү ирдиир.

1. Киһи төрүөҕүттэн өлүөр диэри эрэйи, кыһалҕаны көрсөн олоҕун барыыр. Төрүүрэ – эрэй. Ыалдьара – эрэй. Өскө-сааска тиксэрэ, быстахха, быһымахха түбэһэрэ – эрэй. Таптыыр, сөбүлүүр санаатын утума, ситимэ быстыыта – улахан кыһалҕа. Дьэ, ити курдук муҥ-сор, эрэй-кыһалҕа, итэҕэл бигэргэтэринэн, салҕана турар.

2. Киһи барыта орто дойдуга олорорун тухары баайга-талымҥа тардыһар, тойон буоларга дьулуһар, уһуннук олоруон баҕарар. Онно астыммакка саҥаттан саҥа төрөөн өссө тупсан, туругуран иһиэн, ийэ сиргэ эргиллэ туруон баҕарар. “Ити үксүгэр киһи олоҕо эрэй эҥэрдэнэн, ыар ындыыланан күн анныгар ааһарын билбэттэн тахсар”, - диир буддистскай итэҕэл.

3. Киһи сир үрдүгэр эргиллэр баҕатын хайаан даҕаны ууратыах тустаах. Эрэй, кыһалҕа хатыланар ситимин салгыа суохтаах. Кини төрүөтэ – төрөөһүҥҥэ, үөскээһиҥҥэ сытар. Төрөөбүт киһи орто дойдуга олоруон баҕарар. Олордоҕун аайы онно-манна уутуйа умсугуйара улаата турар. Бары ымсыы – ис дьиҥи, олох кырдьыгын билбэттэн тахсар.

4. Балартан барыларыттан быыһанарга аҕыс араас түһүмэх этиллэр:

- Ыйыллыбыт түөрт кырдьыгы толору өйдөөһүн.

- Олорго олоҕуран бэйэни салайыныы.

- Сымыйанан кэпсэппэт, саҥарбат буолуу. Киһини, дьону баһааҕырдыбакка, үөхпэккэ, ыыстаабакка сылдьыы.

- Уорартан туттунуу, тыыннааҕы, хамсыыры бүүс-бүтүннүүтүн аһыныы.

- Бэйэ булан, бэйэ үлэлээн айаҕы ииттинэр буолуу.

- Быртах санааттан, куһаҕан сабыдыалтан куота, туттуна сылдьыы.

- Олох ситимигэр наһаа бааллан сыстыбат буолуу.

- Бэйэни көрүнүү, туругу тутуу, уоҕу-кылыны, уйулҕаны уоскутуу.

Сөптөөҕүнэн, сиэрдээҕинэн быһыыланан киэҥ-куоҥ көҕүстэнии, кыраҕа кыһаммат буолуу. (2,147).

Будда таҥара үөрэҕин түһүмэхтэрин ырытан өйдөөтөххө сахалар таҥараларын үөрэҕин көрсүө, сэмэй буол диэн үөрэҕэ салгыы сайдыбыта буолар.

Улахан киһи таҥара сахалар оҕону иитэргэ, үөрэтэргэ туһанар “Улахан киһи буол”, “Хаһан бу улахан киһи оҥорорун курдук оҥорор буолаҕын” диэн үөрэхтэриттэн уонна оҕо бэйэтэ улахан киһи буола сатыыр баҕа санаатыттан үөскээн сайдыбыт. Будда таҥара үөрэҕэ тарҕаммыт дойдулара былыргы кэмнэргэ сахалар уһуннук олоро сылдьыбыт сирдэрэ буолаллар.

1. Аджи М. Тюрки и мир: сокровенная история. – М.: АСТ, 2006. – 649 с.

2. Уткин К.Д. Хомуурунньук. 16 кинигэ, 2-һэ: Төрүт культура: утумнар, ситимнэр. – Дьокуускай: Бичик, 2004. – 272 с.