Төлөс

Бикипиэдьийэ диэн сиртэн ылыллыбыт

Төлөс, тэлэс, толос (алтаайдыы: тӧӧлӧс, тӧлӧс) – алтаайдар, кыргыстар уонна тывалар биистэрин (сөөк) аата. Түркүттэр сыдьааннара буолаллар.

История[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Былыргы түүрдэр VI–VII үйэлэргэ Алтаай сиригэр "төлис/тардуш" систиэмэтин олохтообуттар. Бу систиэмэнэн сэрии икки салааҕа арахсар: илиҥҥи салаа төлис ("аҕа"), оттон арҕааҥҥы салаа тардуш ("балыс") дэнэр. Түүр хаҕаната 630 сылга ыһыллыбытын кэннэ Чэби Хаан Алтаайга Төлөс дойдутун тэрийбит. Бу хаан Алтаайга бэйэтин кытта 30 000 боотурдаах кэлбит, олортон төлөс бииһэ үөскээбит. Төлөс дойдута XVII үйэ ортотугар диэри көҥүл этэ. Онтон 1652 с. төлөстөр, нууччалар экспанцияларыгар утарар кыахтара суох буолан, Тэлэҥит хааннарыгар бас бэриммиттэр.

Л.Н. Гумилев сабаҕалыырынан төлөстөр былыргы түүрдэр сыдьааннара буолаллар[1]. Атын чинчийээччилэр саныылларынан төлөстөр тэлэ биистэриттэн төрүттээхтэр[2] (динлин, гаогюй)[3]. Алтаай омугун үөрэппит Л.П. Потапов саныырынан телеуттар, тэлэҥиттэр уонна төлөстөр тэлэ биистэриттэн үөскээбиттэр[4].

С.П. Толстов сабаҕалыырынан Алтаай төлөстөрө Абу-л-Гази "Оҕустар төрүттэрэ" диэн кинигэтигэр суруйбут 24 оҕус-түркэмээн биистэрин кытта ситимнээх буолуохтарын сөп[5].

Ону тэҥэ төлөстөр өбүгэлэрэ, ол аата былыргы тэлэ биистэрэ моҕол тыллаах буолуохтарын сөбүн туһунан сабаҕалааһыннар бааллар. Холобур, Н.Я. Бичурин саныырынан былыргы динлиннэр уонна гаогюйдэр моҕол тыллаах этилэр, кинилэр аан маҥнай дили дэнэллэр эбит, онтон гаогюй динлиннэрэ диэн ааттаммыттар[6][7][8]. А.С. Шабалов этэринэн төлөстөр өбүгэлэрэ дилилэр уонна гаогюйдэр ханнык эрэ моҕол тылынан саҥараллара[9].

Алтаай төлөстөрө[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Билиҥҥи кэмҥэ төлөстөр алтаайдар, тэлэҥиттэр уонна телеуттар быыстарыгар киэҥник тарҕаммыт биир улахан биис (сөөк) буолаллар. Ол иһин төлөстөр бэйэлэрэ зайсан дэнэр баһылыктаахтар[10]. Төлөстөргө аймахтыы биистэр: Көбөк, Алмат, Тэбэк, Тэти-Таас, Чаҕат, Тарык, Шакшылык.

Кыргыс төлөстөрө[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Биллэрин курдук 1703 с. Цэвэн-Рабдан диэн дьуҥҕаар хаана Енисей кыргыстарын Или өрүс уонна Тянь-Шань хайаларын диэки көһөрөр. Енисей кыргыстарын кытта сорох төлөстөр эмиэ көспүттэр. Билиҥҥи кэмҥэ төлөстөр кыргыс омугун биир улахан бөлөҕө буолаллар. Төлөстөр Ош улууһуттан Иссык-Күөлгэ диэри тарҕанан олороллор.

Тыва төлөстөрө[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Тыва төлөстөрө (түлүштэр) Улуг-Хэм (Торгалыг хочото), Өвүр уонна Чөөн-Хэмчик улуустарыгар (кожууннарыгар) олохсуйан олороллор.

Интэриэһинэй чахчылар[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Төлөс бииһин аата Төлөс күөлүгэр (нууч.: Телецкое озеро) хаалбыт. Төлөстөр бу күөл кытылыгар 1652 с. диэри олорбут эбит. Олохтоох омуктар Төлөс күөлүн Алтын-Күөл диэн ааттыыллар.

Эбии көр[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Литература[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

  • Алтай-кеп-куучындар. — Горно-Алтайск, 1994.
  • Бичурин Н. Я. (Иакинф). Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. — М.-Л., 1950. — Т. 1.
  • Гумилёв Л. Н. Древние тюрки. — М., 1993.
  • Дьяконова В.П. Некоторые этнокультурные параллели в шаманстве тюркоязычных народов Саяно-Алтая // Этнокультырные контакты народов Сибири. — Л., 1984.
  • Кубарев Г. В. К этнополитической ситуации на территории Алтая в 6—11 вв. // Сибирь в панораме тысячелетий. —Новосибирск, 1999.

Быһаарыылар[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

  1. ↑ Гумилёв Л. Н. Ритмы Евразии: Эпохи и цивилизации. — Litres, 2017. — ISBN 9785457073654
  2. ↑ Советская этнография. — Изд-во Академии наук, 1971. — С. 175.
  3. ↑ Советская этнография. Выпуски 4—6. — Изд-во Академии наук СССР, 1991. — С. 80.
  4. ↑ Кузеев Р. Г. Происхождение башкирского народа. Этнический состав, история расселения / Т. А. Жданко. — 2-е изд., доп. — Уфа: ДизайнПолиграфСервис, 2010. — С. 253. — 560 с. — ISBN 978-5-94423-212-0
  5. ↑ С.П.Толстов. Города гузов. Издательство АН СССР, М. - Л. (1947, № 3).
  6. ↑ Бичурин Н. Я. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. — Москва-Ленинград: Академия наук СССР, 1950. — С. 57, 184—188.
  7. ↑ Бичурин Н. Я. Повествования о Доме хойху // Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. www.vostlit.info. Тургутулунна 16 Алтынньы 2019.
  8. ↑ Бичурин Н. Я. Хойху (Гаогюй) // Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. www.vostlit.info. Тургутулунна 16 Алтынньы 2019.
  9. ↑ Шабалов А. С. Происхождение уйгуров, ойратов (калмыков) и других телэских племен XVIII в. до н. э. — XIV в. н. э. — Иркутск: Издательство Иркутского государственного технического университета, 2014. — С. 55—72. — 248 с.
  10. ↑ Eurasica.ru - Евразийский исторический сервер - Материалы раздела "алтайцы" - Т.С. Ябыштаев. Возрожденный зайсанат в Республике Алтай как одно из проявлений процесса … Архыыптаммыт 2012, Атырдьах ыйын 15 күнүгэр.
Төрдө — «https://sah.wikipedia.org/w/index.php?title=Төлөс&oldid=401424»