Томскайдааҕы национальнай чинчийэр судаарыстыбаннай университет

	Национальный исследовательский ; Томский государственный университет; (ТГУ)
Аан дойдутааҕы аата	the National Research Tomsk State University, TSU
Урукку аата	Үрдүк сололоох импэрээтэр Александр III аат. Сибиир Бастакы Университета
Олохтоммут сыла	1878
Көрүҥэ	судаарыстыбаннай
Сыаллаах хапытаал	₽ 10,1 мөл. (2014)
Салайааччы	Галажинскай Эдуард Владимирович
Турар сирэ	Арассыыйа, Томскай
Аадырыһа	проспект Ленина, 36
Саайта	http://www.tsu.ru/
Наҕараадалара
	Tomsk State University

Координаталара: 56°28′10″ с. ш. 84°56′51″ в. д. / 56.46944° с. ш. 84.94750° в. д. / 56.46944; 84.94750 ^(G) ^(O){{#coordinates:}}: нельзя иметь более одной первичной метки на странице

Томскайдааҕы национальнай чинчийэр судаарыстыбаннай университет (ТГУ) - Арассыыйа Азиягар бастакы университет. Арассыыйаҕа баар 29 чинчийэр университеттартан биирдэстэрэ буолар.

Устуоруйата

Сибииргэ университеты арыйыы туһунан санаа, бастаан, 1803 с. Томскайга университет баар буолар төрүөтүнэн Арассыыйа импиэрийэтин Судаарыстыбаннай Сүбэтин 4 факультеттаах(историко-филологическай, физико-математическай, юридическай уонна медицинскэй) унивеситеты арыйыы туһунан 1878 с. ыам ыйын 16 (28) күнүгэр таһаарбыт уурааҕа буолбута.

Бырабыыталыстыба ити бырайыагын нуучча улахан промышленниктара өйөөбүттэрэ, бастакынан П.Г. Демидов 100000 солк.сиэртибэлээбитэ. Улахан төлөбүрдэри А.М. Сибиряков, З.М. Цибульскай киллэрбиттэрэ. Томскайдааҕы Городской Думаттан, Москва, Барнаул, Бийск, Кяхта атыыһыттарыттан уонна Барнаул, Бийск, Семипалатинскай, Минусинскай куораттар уопсастыбаларыттан бөдөҥ сууммалар киирбиттэрэ. Кэлин даҕаны, Томскай куорат атыыһыттара университетка харчынан көмөнү көхтөөхтүк оҥорбуттара. Ол курдук Кухтериннар Москваҕа баар баар адвокаттарын 25 сыллаах үлэтин бэлиэтээри, университетка, кини аатынан 6000 солк. стипендия пуондатын олохтообуттара. Университет дьиэтин бырайыагын Петербург архитектураҕа академига Бруни А. К. оҥорбут, оттон Томскай архитектора Наранович П. П. бырайыагы олоххо киллэрбит.

Тутуу үбүлээһинэ кыайтарбатаҕа, Сибииргэ университет арылларын сөбүлээбэт дьон утарсалларыгар төрүөт буолбут. Ол эрээри, Арассыыйа Импиэрийэтин норуот үөрэҕириитин миниистирэ Делянов И. Д. туруорсуутунан Томскайга университет арылларын туһатыгар Үрдүкү Ыйаах ылыллыбыта.

1880 с. Томскайга Сибиирдээҕи университет дьиэтин туттарарга тутуу кэмитиэтин чилиэнинэн Флоринскай В. М. ананан үлэлии кэлбитэ. Кини 1885 с. 1898 с.диэри Арҕаа-Сибиирдээҕи үөрэх уокуругун попечитэлинэн, Университет төрүттэнэр үлэтин уопсай салайааччытынан үлэлээбитэ.

Университет тутуута 1880 с. атырдьах ыйын 26 күнүгэр саҕаламмыта уонна 1888 сыл от ыйын 22 күнүгэр, соҕотох медицинскэй факультеттаах арыллыбыта. Бастакы салайааччы - Догель А.С. Университет медицинскэй факультета 1930 сыллаахха Томскайдааҕы медицинскэй институт буолбута. Университет бастакы профессордарынан буолбуттара: Гезехкс Н. А.(физика; бастакы ректор), Леман Э. А. (фармокология), Залесскай С. И.(химия), Коржинскай С. И.(ботаника), Великай В. Н., Зайцев А. М.(геология), Кащенко Н.Ф.(зоология), Малиев Н. М.(анатомия), Догель А. С.(гистология).

1888 с. балаҕан ыйын 13 күнүгэр үөрэх профессор Коржинскай С. И. "Что такое жизнь?" диэн лекциятынан саҕаламмыта. Университет иккис факультета - юридическай, 1898 с. эрэ арыллыбыта. Университеты кытта бииргэ Сибиирдээҕи ботаническай сад төрүттэммитэ. Сад иһигэр Университетскай роща баар. 1884-1885 сылларга Университет уһаайбатыгар Томскай куоракка бастакынан, инженер Н. А. Ренкуль бырайыагынан, суукаҕа 10000 биэдэрэ уу кыамталаах водопровод ону кытта фонтан уонна бассейн оҥоһуллан үлэлээбиттэрэ. Ууну Университетскай роща сыырын сирэйигэр тахсар сир аннынааҕы ууттан ылаллара.

Бастакы студеннар - 72 киһи, бастакы выпусниктары таһаарыы, 31 быраас, ол иһигэр 16 киһи кыһыл дьупулуомнаах, 1893 сыл ахсынньы ыйыгар буолбута. Университеты бастакы б,тэрбиттэр истэригэр кэлин киэҥник биллибит быраастар А. А. Кулябко, П. В. Бутягин, С. М. Тимашев, Л. М. Прасолов, И. М. Левашёв, П. Ф. Ломовицкай, Л. И. Рубинштейн бааллара. 1912-1913 сылларга Научнай бибилэтиэкэ дьиэтэ тутуллубута. Архитектордар А. Д. Крячков, Л. П. Шишко бырайыактара, тутууну кэтээн көрөөччүнэн - архитектор Ф. А. Черноморченко үлэлээбит. 1878-1917 сс.

Ааттара

Сибиир бастакы Томскайдааҕы Императорскай(Император Александр III аатын сүгэр)судаарыстыбаннай классическай университета.
1917-1934 сс. Томскайдааҕы университет
1934-1967 сс. Томскайдааҕы судаарыстыбаннай Валериан Владимирович Куйбышев аатын сүгэр университет.(ТГУ)
1967-1980 сс. Томскайдааҕы Үлэ Кыһыл Знамята уордьаннаах судаарыстыбаннай В. В. Куйбышев аатын сүгэр университет.(ТГУ)
1980-1991 сс. Томскайдааҕы Октябрьскай революция орденнаах уонна Үлэ Кыһыл Знамята уордьаннаах судаарыстыбаннай В. В. Куйбышев аатын сүгэр университет
1991-2010 сс. Томскайдааҕы судаарыстыбаннай университет(ТГУ)
2010 - н/в Томскайдааҕы национальнай чинчийэр судаарыстыбаннай университет (ТГУ биитэр НИ ТГУ).

Саҥа устуоруйата

Гражданскай сэрии сылларыгар эвакуацияҕа кэлэн Пермскай уонна Казанскай университеттар элбэх проффессордара кэлэн үлэлээбиттэрэ. 1920-ис сыллар саҕаланыыларыгар Университет государственнай диэн статуһу ылбыта. Юридическай факультет 1920 с. общественнай наукалар факультеттара диэҥҥэ уларытыллыбыта, киниэхэ кэлин историко-филологическай факультет холбоммута. 1922 с. общественнай наукалар факультеттара сабыллыбыта. 1940 сылга диэри Университет гуманитарнай наукалар специалистарын бэлэмнээбэт этэ.

Университетка 1934 с., оччотооҕу кэм үгэһинэн, ТГУга 1904 с.юрфакка үөрэнэ сылдьыбыт Валериан Куйбышев аата иҥэриллибитэ. 1957 с.диэри ТГУ уонна Томскайдааҕы чинчийэр институттар базаларыгар ССРС наукаларын Академиятын Арҕаа Сибиирдээҕи салаата үлэлээбитэ. 1930 сылтан музейдар уонна лабараториялар сыаналаах пуондалара, сыалай факультеттар тиһигин быспакка Арҕаа Сибиир саҥа төрүттэнэр киин куоратыгар пролетарскай судаарыстыба элитатын саҥа систиэмэтин төрүттүүр сыаллаах көһөрүллүбүттэрэ.

1937 с.сталинщина кэмигэр, НКВД үлэһиттэрэ ТГУ үлэһиттэрин бөлөҕүн терроризмҥа күтүрүүр балыырдаах дьыаланы тэрийбиттэрэ. Кинилэри, киһини өлөрөргө аналлаах тыаһа суох үлэлиир, ыраахтан ытар кураре дьаатынан биһиллибит инньэлээх тэрили оҥорбуккут диэн уорбалаабыттара. Ол эрээри, Сталин кэмигэр, ТГУга элбэх биллиилээх дьон, эмиэ, үлэлээбиттэрэ. 1947-1955 сс. байыаннай кафедраны биллиилээх комдив генерал-мойуор Иван Антюфеев салайбыта. Ол да буоллар, 1944 сылга ( Томскай уобалас төрүттэнэр кэмигэр, оттон ССРСка университеттар уобалас киинин биир сүрүн чааһа этилэр) Сибиир үрдүк үөрэхтээһиҥҥэ бастыҥ(революция иннигэр) тэрилтэлэрэ научнай уонна да атын кыахтара чөлүнэн хаалалларын ситиспиттэрэ. Аҕа дойду сэриитин сылларыгар ТГУ үлэтин хайысхата биллэрдик уларыйбыта.

1941 сыл алтынньы ыйыгар ТГУ сүрүн корпуһугар Загорскайдааҕы оптико-механическай собуот олохсуйбута. Собуот бэрт түргэнник үлэтин саҕалаабыта уонна 1943 с. диэри бородууксуйатын таһаара турбута. Томскай учуонайдара хорсуннук турунан Верховнай Главнокомандующай аатыгар ТГУ сириттэн ити собуоту таһаарарга уонна университеты - ханнык баҕарар судаарыстыба сүрүн тэрилтэтин быһыытынан, чөлүгэр түһэрэргэ үлэни саҕалыырга көрдөһөн суруйбуттарын түмүгэр эрэ ТГУ быыһаммыта. Бэйэтин научнай уонна үөрэхтээһиҥҥэ үлэлэрин эмиэ саҕалаабыта уонна салҕаабыта.

1944-1955 сс. ТГУ дойду саҥа көмүскэнэр систиэмэтин оҥоһуутугар бастыҥ чинчийэр кииннэриттэн биирдэстэрэ, бүттүүн экэниэмикэ уонна тыа хаһаайыстыбатын бырайыактарын научнай төрүөттэрин оҥоһууга бастыҥнара этэ. 1963 сылтан ТГУ Томскайдааҕы Академгородогу төрүттүүргэ(1970) төһүү күүс буолбута.

1967 с.университет Үлэ Кыһыл Знамята уордьанынан, оттон, 1980 с. - Октябрьскай Өрөбөлүүссүйэ уордьанынан наҕараадаламмыта.

Билиҥҥи кэмҥэ

2019 сыл муус устар ыйдааҕы туругунан ТГУга 23000 устудьуон, 800 аспирант уонна докторант, кинилэр истэригэр, 39 тас дойдуттан 2200 омук устудьуона үөрэнэр 15 факультет уонна 5 институт бааллар. ТГУ ректора - Галажинскай Эдуард Владимирович.

Университет киэн туттуутунан кини Научнай библиотеката(4 мөл.экз.сэдэх кинигэлэр түмэллэрэ) уонна Сибиирдээҕи ботаническай сад буолаллар. ТГУга 100-чэкэ АНА, АМНА уонна тас дойдулар наукаларын академияларын чилиэннэрэ, 250 Судаарыстыбаннай бириэмийэлэр лауреаттара, 3 Нобелевскай бириэмийэ лауреаттара(Анри Дюпан, И. П. Павлов, Н. Н. Семенов) үөрэммиттэр уонна үлэлээбиттэр.

ТГУга, 2007 с. олунньу 16 күнүгэр, оччотооҕуга, Тутулуга суох Судаарыстыбалар Түмсүүлэрин уонна Илиҥҥи Европа дойдуларыгар саамай күүстээх СКИФ Сибериа диэн суперкомпьютер туруоруллубута. Арассыыйаҕа үрдүк үөрэҕи уларытыыга уонна үрдүк үөрэхтээһин бастыҥ тэрилтэлэрин систиэмэтин киллэрэргэ, Томскайдааҕы судаарыстыбаннай университет национальнай чинчийиигэ правительственнай статуһу(НИУ) уонна аан дойду биллиилээх учуонайдарын кытта үлэлииргэ кыаҕы ылбыта. 2010 сылтан ТГУга, элбэх учуонайдар-биир дойдулаахтарбыт, билигин Канадаҕа, АХШ, Бразилияҕа, Австралияҕа, Израильга, Великобританияҕа, Францияҕа, Испанияҕа, Италияҕа, Германияҕа, Финляндияҕа, Украинаҕа, Казахстаҥҥа, КНРга, Кореяҕа, Японияҕа, Сингапурга уо.д.а. дойдуларга үрдүк үөрэх тэрилтэлэригэр уонна лабораторияларыгар үлэлии сылдьааччылар, ону кытта, элбэх тас дойдулар бастыҥ учуонайдара кэлэн дакылааттарын ааҕаллар.

Ол курдук, чопчулаатахха, 2011 сылтан Терри Каллаган, 2007 с. Хотугу Евразия экологическай уонна климатическай уларыйыыларын үөрэтиигэ кылаатын иһин Нобелевскай бириэмийэ лауреата буолбут, Абиску диэн шведтэр арктическай научнай станцияларын салайааччыта, Шеффилдтааҕы университет профессора ыҥырыллан кэлэн лекция ааҕар буолбут.

Ситиһиилэрэ

2013 сыл сайыныгар ТГУ, бастыҥ университет аатын ылар иһин бүттүүн наассыйа күрэҕэр кыайбыт. 2014 с. Университетка "Эксперт РА" агенство рейтинг "В" кылааһын - университеты бүтэрбиттэр олус үрдүк бэлэмнээхтэрин туоһулуур кылааһы иҥэрбит. Тутулуга суох Судаарыстыбалар Түмсүүлэрин дойдуларыгар "А" - ураты үрдүк таһымнаах кылааһы МГУ эрэ ылбыт.

2014 сыл бэс ыйыгар ТГУ уонна Великобритания национальнай физическай лабораторията биэс сыл устата бииргэ үлэлииргэ дуогабар түһэрсибиттэр. 2016 сылга ТГУ, 24 сыл устата бастакынан, CERN диэн улахан бырайыакка, Арассыыйаттан куоластыыр бырааптаах кыттааччы буолбут. 2017 сылга ТГУ Europlanet диэн, планетология уобалаһыгар чинчийиинэн дьарыктанар учуонайдарга көмөлөһөр соруктаах, космоһы чинчийии норуоттар ыккардыларынааҕы консорциумыгар киирбитэ. 2018 сылга Quacquarelli Symonds агенство, академическай уопсастыба саамай аптарытыаттаах рейтиннэриттэн биирдэстэрин - аан дойду бастыҥ университеттарын рейтинин QS World University Ranking 2019 киэҥ эйгэҕэ билиһиннэрбитэ. Онно ТГУ 300-бастыҥ иһигэр, 277-ис позицияны ылан киирбитэ.

2020 сылга Quacquarelli Symonds биэрсийэтинэн ТГУ 268-ыс миэстэҕэ тахсыбыт уонна ити рейтиҥҥэ киирсибит Арассыыйа университеттарын ортолоругар төрдүс буолбут. Ол эрээри, Times Higher Education(THE) биэрсийэтинэн ТГУ, өссө даҕаны, 501(600) миэстэҕэ турар. 2020 сылга Times Higher Education аан дойду саамай национальнай университеттарын рейтинин таһаарбыта. Онно, ТГУ 103-үс миэстэни ылбыт. Бу рейтиҥҥэ кыттыбыт Арассыыйа университеттарын ортотугар бастакы миэстэни ылбыт.

Структурата

ТГУ факультеттара:

Биологическай институт(БИ) 1885 с. төрүттэммит.
Геолого-географическай факультет (ГГФ) 1917 с.
Химическэй факультет(ХФ) 1932 с.
Экономика уонна менеджмент института(ЭМИ)
Юридическай институт(ЮИ)1898 с.
Философскай факультет(ФсФ) 1987 с.
Ускуусстуба уонна култуура института(УКИ)1994 с.
Психология факультета(ПФ)1995 с.
Историческай уонна политическай наукалар факультеттара(ИПНФ)2018 с.(1917-1921;1940-2018 - история факультета)
Филологическай факультет(ФилФ)1917 с.
Омук тылын факультета(ОТФ)1995 с.
Журналистика факультета(ЖФ)2004.
Механико-математическай факультет(ММФ)1917 с.
Физическай факультет(ФФ)1917 с.
Физико-техническай факультет(ФТФ)1933 с.
Прикладной математика уонна компьютернай наука института(ПМуКНИ)
Компьютернай наука салаата
Прикладной математика салаата 2017 с.
Радиофизическай факультет(РФФ)1953 с.
Физическай культура факультета(ФкФ)2005 с.
Байыаннай үөрэх института(БүИ)2008 с.(1926-кафедра, 1998-факультет)
Инновационнай технолиялар факультета(ИтФ)2009 с.
Научнай Образовательнай Центр
Үрдүкү ИТ-Школа(Higher IT School)

Быһаарыылар

↑ ^1,0 ^1,1 УСТАВ федерального государственного бюджетного образовательного учреждения высшего профессионального образования «Национальный исследовательский Томский государственный университет». Тургутулунна 5 Олунньу 2018. Төрүт сириттэн архыыптанна 11 Балаҕан ыйын 2011.
↑ ОТЧЕТ О ДЕЯТЕЛЬНОСТИ ФОНДА УПРАВЛЕНИЯ ЦЕЛЕВЫМ КАПИТАЛОМ ТГУ ЗА 2014 ГОД(суох сигэ — история). Тургутулунна 5 Олунньу 2018. Төрүт сириттэн архыыптанна 20 Алтынньы 2016.

[ustav-1] 1,0 ^1,1 УСТАВ федерального государственного бюджетного образовательного учреждения высшего профессионального образования «Национальный исследовательский Томский государственный университет». Тургутулунна 5 Олунньу 2018. Төрүт сириттэн архыыптанна 11 Балаҕан ыйын 2011.

[2] ОТЧЕТ О ДЕЯТЕЛЬНОСТИ ФОНДА УПРАВЛЕНИЯ ЦЕЛЕВЫМ КАПИТАЛОМ ТГУ ЗА 2014 ГОД(суох сигэ — история). Тургутулунна 5 Олунньу 2018. Төрүт сириттэн архыыптанна 20 Алтынньы 2016.

[1]

[2]