Тенишев Эдхям Рахимович
Эдхям (Эдем) Рахимович Тенишев (тат. Әдһәм Тенишев; 1921 сыл муус устар 26 күнэ, Пенза — 2004 сыл от ыйын 11 күнэ, Москва) – сэбиэскэй тыл үөрэхтээҕэ, түүр уонна моҕол омуктарын чинчийбит. Филологическай наука доктора, профессор, ССРС НА чилиэн-корреспондентэ (1984)[1]. РНА Тыл салаатын ураал-алтаай тыллар бөлөҕүн салайааччыта[2]. "Советская тюркология" диэн сурунаал уонна элбэх томнаах "Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков" диэн кинигэ сүрүн редактора[2].
Олоҕо
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Эдхям Рахимович Тенишев 1921 сыл муус устар 26 күнүгэр Пензаҕа татаар ыалыгар төрөөбүтэ. Кини 10 саастааҕар Дьалал-Абакка (Кыргыс ССР) көспүттэр.
Төһө да Тенишев олоҕун тухары тыллары уонна этнографияны чинчийбитин иһин, бастакы киирбит үрдүк үөрэҕэ Москватааҕы тимир суол инженердэрин института (нууччалыы Московский институт инженеров железнодорожного транспорта) этэ. Аҕа дойду сэриитин кэннэ Эдхям Рахимович Тенишев Ленинград үнүбүрсүөтүгэр Илиҥҥи факультеккэ үөрэххэ киирбит. 1953 сыллаахха былыргы уйгуурдуу суруллубут "Алтан күлүм суутратын" үөрэтэн кандидатскай диссертациятын көмүскээбит уонна ССРС НА Тыл салаатыгар үлэҕэ киирбит. Ол кэннэ Кытайга тыл экспедициятыгар сылдьыбыт уонна түүр тыллаах омуктары чинчийбит. 1959 сыллаахх Кытайтан төннөн баран былыргы уйгуур, салар, сарыг йоҕыр тылларын туһунан үлэлэрин суруйбут.
1969 сыл Э. Р. Теншев салар тылын тутулун туһунан докторскай диссертациятын көмүскээбит[2]. Ону таһынан ол кэмҥэ былыргы түүр тылын уонна литературатын үөрэппит. Кэлин "Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков" диэн түөрт томнаах улахан үлэни суруйан саҕалаабыт.
Сүрүн үлэлэрэ
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Монография
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]- Саларский язык. М., 1963;
- Язык жёлтых уйгуров. — М.: Наука, 1966. — 84 с. — 1700 экз. (Б. Х. Тодаеваны кытта).
- Строй саларского языка. — М.: Наука, 1976.
- Строй сарыг-югурского языка. М., 1976;
- Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков / Отв. ред. Э. Р. Тенишев. — М.: Наука, 1984—.
- [Кн. 1] : Фонетика. — 1984. — 484 с. (в соавт. с Л. С. Левитской, Л. А. Покровской и др.).
- [Кн. 2] : Морфология. — 1988. — 557, [3] с. — 2000 экз. — ISBN 5-02-010861-8 (в соавт. с В. Д. Аракиным, Г. Ф. Благовой и др.).
- [Кн. 4] : Лексика. — 1997. — 799 с. — 1000 экз. (в соавт. с Г. Ф. Благовой, И. Г. Добродомовым и др.).
- Кн. 5 : Региональные реконструкции. — 2002. — 766, [1] с. — ISBN ISBN 5-02-022638-6 (в соавт. с Г. Ф. Благовой, Э. А. Груниной и др.).
- Уйгурский диалектный словарь. М., 1990;
- У тюркских народов Китая. (Дневники 1956–1958 гг.). М., 1995;
- Древнекыргызский язык. Бишкек, 1997;
- Избранные труды. — Уфа, 2006. — Т. 1—2.
Ыстатыйалара
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]- Воспоминание жёлтых уйгуров о С. Е. Малове // Известия КазССР. — Алма-Ата, 1960. — Т. 1.
- Отчёт о поездке к уйгурам, саларам и сарыг югурам // Известия ОЛЯ АН СССР.. — М., 1961. — Т. 20.
- Этнический и родоплеменной состав народности юйгу // Советская этнография. — 1962. — № 1. — С. 59—66.
- Древнеуйгурские надписи Киргизии // Народы Азии и Африки. — 1964. — № 1. — С. 146—149.
- О языке кыргызов уезда Фуюй (КНР) // Вопросы языкознания. — 1966. — № 1. — С. 88—96. Архивировано 4 Муус устар 2016 года.
- О языке калмыков Иссык-Куля // Вопросы языкознания. — 1976. — № 1. — С. 82—87. — ISSN 0373-658X. Архивировано 4 Муус устар 2016 года.
- О киргизском литературном языке в донациональный период // Вопросы языкознания. — 1989. — № 5. — С. 32—40. Архивировано 4 Муус устар 2016 года.
- Празднование Невруза и Хыдыреллеза в Турции (конец XIX — середина XX в.) // Советская этнография. — 1991. — № 6. — С. 71—80. — ISSN 0038-5050.
- Родословная Тенишевых // Российская провинция XVIII—XX вв. : Материалы всерос. конф. — Пенза, 1996.
Быһаарыылар
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]- ↑ Тенишев Э. Р.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Дыбо А. В., Псянчин Ю. В. 90 лет со дня рождения Э. Р. Тенишева // Вестник ВЭГУ. — 2011. — № 2. — С. 163—166.
Литература
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]- Дыбо А. В. Член-корреспондент РАН Э. Р. Тенишев // Известия РАН. Серия литературы и языка. 2001. Т. 60. № 3;
- Эдгем Рахимович Тенишев: Жизнь и творчество. 1921—2004 / Сост. Е. А. Тенишева. — Казань: Инсан, 2005. — 128 с. — 1000 экз. — ISBN 5-85840-329-8, ISBN 978-5-85840-329-6
- Дыбо А. В., Нуриева Ф. Ш. Тенишев Эдхям Рахимович // Казанская лингвистическая школа: Книга первая: Казанская тюркская лингвистическая школа / Сост. М. З. Закиев. — Казань: Татар. кн. изд-во, 2008. — С. 270—275. — 424 с. — 3000 экз. — ISBN 978-5-298-01772-5