Таҥара үөрэҕин туһата

Таҥара үөрэҕин туһата диэн оҕоҕо, киһиэхэ үтүөнү, үчүгэйи ситиһиигэ баҕа санаалары үөскэтэрэ буолар.

Санаа олус түргэнник уларыйар, эбиллэр-көҕүрүүр. Араас элбэх санаалар киһи баһыгар, мэйиитигэр киирэ охсон тахсаллар, ол иһин тугу барытын санаатыгар олус түргэнник оҥоро охсор кыахтаах. Таҥара үөрэҕин сүрүн сыалынан киһи түргэнник уларыйан биэрэн иһэр өйүн-санаатын үлэтин сатаан салайан биэрии буолар.

Өй-санаа уларыйан биэрэр уратытын киһи таба өйдөөн олоҕор туһанар кыахтаах буола үөрэниитигэр таҥара үөрэҕэ көмөлөһөр.

Таҥара үөрэҕэ диэн өй-санаа үөрэҕэ. «Сэттэтэ мээрэйдээн баран биирдэ быс» диэн этии таҥара үөрэҕин сүрүн төрүтэ буолар. Киһи ханнык баҕарар субу оҥоруохтаах быһыытын аан бастаан өйүгэр-санаатыгар хос-хос оҥорон көрөн сыаналаан, ырытан туох быһыы, содул үөскээн тахсарын сылыктаан билэн, быһааран баран дьэ дьиҥнээхтик, дьыалатыгар оҥорор буоллаҕына сыыһаны-халтыны оҥороро аҕыйыыр.

Холобурга, оҕоҕо ампаар үрдүгэр тахсар санаа киирдин. Оҕо ырыта, уһуннук быһаара сатыы барбакка эрэ ампаар муннугунан үөһээ ыттан тахса туруон уонна халты туттунан дөлбү түһүөн сөп. Оҕо ыксаабакка өссө толкуйдуу, быһаара түспүтэ буоллар чугас турар дьиэ кэнниттэн кирилиэһи аҕалан туруоран туох да эрэйэ суох үөһээ тахсыан сөп этэ. Бу курдук хас да көрүҥнээхтик оҥоруллуохтарын сөптөөх быһыылар киһи хас оҥорор быһыытын аайы бааллар. Олортон киһи өйүн-санаатын күүһүнэн тэҥнээн, сыаналаан көрөр кыаҕынан быһааран саамай судургутун, кыаҕын иһинэн эрэйэ суох, чэпчэкитик оҥорулларын талан ылыан сөп.

«Ай» диэн тыл киһи өйө-санаата саҥаны, урут дьон билбэттэрин өйүгэр-санаатыгар айарын быһаарар буоллаҕына, бу саҥаны айбытын киһи дьыалатыгар, илэтигэр оҥороро «айыы» диэн туспа тылынан ааттанар. “Ай” диэн бэйэтэ икки өрүттээх тылга «ыы» диэн ытааһын сыһыарыыта эбиллиитэ бу саҥаны айыыбыт куһаҕан өттө баһыйан, улахан сэрэхтээх буолбутун биллэрэр.

Киһи санаатыгар, баһын иһигэр ону-маны саҥаны оҥоро, айа сатыыра олус элбэҕиттэн тугу эмэ оҥорон таһаарыыта өссө ордук кутталлаах, сэрэхтээх буоларын бу ай диэн тыл айыы диэн куһаҕан өйдөбүллээх тылга уларыйыыта биллэрэр.

Таҥара үөрэҕэ оҕону иитиигэ ордук улахан туһалаах. Оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутун иитиини, үчүгэй үгэстэргэ үөрэтиини хайаан да оҥоруу, иҥэрии наада. Киһини ыксаабыт, ыгыллыбыт, итирбит эбэтэр өйө-көппүт кэмнэригэр ийэ кута салайарын “Кут-сүр үөрэҕэ” үлэҕэ арылынна. Бу уустук кэмнэр киһи олоҕор биирдэ эмэтэ да буоллар кэлэн ааһар түгэннэригэр киһи сыыһа-халты, аһара туттунан кэбиһэн олоҕун барытын буортулуур. Аҕыйах уонча сыллар анараа өттүлэригэр куһаҕан быһыылары, буруйу-сэмэни уолаттар эрэ оҥороллорун курдук өйдөбүл баара билигин хаалан турар. Аныгы кыргыттар оҥорор быһыылара куһаҕан эрэ буолбакка, хара, ыар быһыыларга киирсэллэр. (1,41).

Кыра эрдэҕиттэн ийэтэ көрөн-истэн улаатыннарар кыыс оҕото итинник ыар, хара быһыылары оҥорууга тиийбитэ оҕону иитэр, үөрэтэр үөрэх төрдүттэн сыыһа хайысханы тутуһарын чуолкайдык дакаастыыр. Бу сыыһа "айыы үөрэҕэ" түргэнник көннөҕүнэ эрэ оҕолор куһаҕан быһыылары, буруйу оҥороллоро аҕыйыыр кыахтаах.

Улаатан иһэр оҕо өйүн-санаатын уратыларын, баҕа санаата уларыйарын таҥара үөрэҕэ таба быһааран төрөппүттэргэ тириэрдэр. “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини сайдан иһэр өйдөөх-санаалаах эдэр киһи хайаан да билэр, олоҕор туһанар. Бу билиитигэр аан маҥнай куһаҕаны үчүгэйтэн туспа арааран билэрэ ордук улахан туһалаах.

Дьон бары үчүгэй быһыылары оҥоро сатыыллар. Дьон оҥорор бары быһыыларыттан үчүгэй быһыылар лаппа элбэх өттүн ылаллар. Үчүгэй быһыылар аһара элбэхтэриттэн аҕыйах ахсааннаах куһаҕан быһыылары эдэрдэр арааран биллэхтэринэ олору оҥорбот буолар кыахтара улаатар.

Сахалар таҥараларын үөрэҕэ оҕолор аҕыйах ахсааннаах куһаҕан быһыылары билэллэрин ирдиир уонна “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн үөрэтэр. Маннык куһаҕан быһыылары уруттаан үөрэтии үөрэх дириҥник иҥэрин үөскэтэринэн оҕо бэрээдэктээх буолуутун ситиһии кыалларыгар олук уурар.

Киһи таҥаралаах буолуу бэйэ өйө-санаата аһара барарын киһи таҥараҕа тэҥнээн көрөн хааччахтааһын, киһи быһыытын аһара туттубат буолууга үөрэнии, сайыннарыы, өй-санаа күүһүн итэҕэйиигэ тириэрдэр.

Оҕо барыта биир буолбат. Сорох аһара барар, уруттаан түһэн иһэр өйдөөх-санаалаах буоллаҕына атыттарга көмө, тирэх буолуу, илиититтэн сиэтии, сирдээн, ыйан биэрии наада буолар. Хаһан баҕарар аһара барааччылар инники диэки сайдыыны, хамсааһыны саҕалааччынан буолар уратылаахтарын таҥара үөрэҕэ быһааран аһара барар өйү-санааны куһаҕан өттүн диэки салаллан барарын хааччахтыырга ыҥырар, үөрэтэр.

«Туох барыта икки өрүттээҕин» курдук оҕолору үөрэтии эмиэ икки араастаах. Уолаттары уонна кыргыттары тус-туспа кылаастарга, оскуолаларга үөрэтии ирдэнэр. Бу быһаарыы уолаттар уонна кыргыттар эттэрэ-сииннэрэ ситиитэ, өйдөрө-санаалара сайдыыта тус-туспа уратылаахтарыгар тирэҕирэр. Уолаттар тугу билбиттэрин урут түһэн боруобалыы охсорго олус тиэтэллээх буоллахтарына эттэрэ-сииннэрэ кыргыттардааҕар икки хас сылынан хойутаан ситэр. Таҥара үөрэҕэ оҕолору үөрэтиигэ бу уратылары учуоттуурга ыҥырар.

Таҥара үөрэҕин итэҕэйии диэн эт-сиин уонна өй-санаа тус-туспа уратыларын билэн эти-сиини эрчийии, өйү-санааны сайыннарыы, күүһүн-кыаҕын элбэтии буолар.

Өйү-санааны күүһүрдүү эти-сиини эрчийииттэн, тулуурдаах оҥорууттан аан бастаан тутулуктаах. Оҕо кыра эрдэҕиттэн итиини, тымныыны, айылҕа үөннэрэ сииллэрин тулуйар буола үөрэнэрэ эрэйиллэр.

Киһи сааһыран истэҕинэ этэ-сиинэ мөлтөөн, ыарытыйара элбээтэҕинэ санаата түһэрэ өссө кыайбат-хоппот буолуутугар тириэрдэр. Санаа түһүүтэ киһини ордук мөлтөтөрүн иһин таҥара үөрэҕэ өй-санаа күүһүрэригэр көмөлөһөр.

«Төһө да айаххын киэҥник аппытын иһин халлаантан туох да ас түһүө суоҕа» диэн этии босхону ким да биэрбэтин быһаарарын таһынан кураанаҕы кэтэһэ олорор туох да туһата суоҕун биллэрэр. Киһи бэйэтэ өйүн-санаатын, этин-сиинин үлэлэтэн тугу эмэ туһалааҕы оҥорботоҕуна атын ким эрэ босхо биэрэрин кэтэһэн олорботоҕуна табылларын таҥара үөрэҕэ быһаарар.

«Үлэлээбэккэ айаххын атан баран олорума» диэн этии киһи бэйэтэ үлэлээтэҕинэ, тугу эмэни оҥордоҕуна эрэ аһылыгы булунан тыыннаах буолан сылдьарын быһаарар.

«Надейся на бога, но сам не площай» диэн нууччалыы өс хоһооно таҥара уратытын, өйгө-санааҕа дьайыытын ордук чуолкайдаан быһаарарын таһынан киһи бэйэтин кыаҕынан эрэ тугу эмэ туһалааҕы оҥосторун ыйан биэрэр.

Бу этиилэртэн таҥара диэн киһи өйүн-санаатын күүһэ буолара чуолкайдык быһаарыллар. Тулуурдаах буолууга үөрэнииттэн өй-санаа күүһүрэр, кыаҕа улаатар. Таҥара үөрэҕэ аан маҥнай киһи бэйэтин өйүн-санаатын сайыннарарыгар, үөрэтэригэр, билиини иҥэринэригэр, тулуурдаах оҥороругар ыҥырар.

“Киһини санаата салайар” дииллэр сахалар. Киһи аан маҥнай саныыр, онтон оҥорор. Тугу эмэ оҥоруон иннинэ санаатыгар бу оҥороору бэлэмнэнэр быһыытын өссө төгүл ырытан, сыаналаан көрөрө ордук. Оҥорор быһыыны маннык сыаналааһын сэрэхтээх буолууну үөскэтэр.

Таҥара үөрэҕэ сэмэй дьону иитэр, үөрэтэр. Сир үрдүгэр баар дьонтон ордук элбэхтэрин көрсүө, сэмэй, үлэһит дьон ылаллар. Эйэлээх олоҕу төрүттээччилэр таҥараны итэҕэйээччилэр кинилэр буолаллар.

Таҥара үөрэҕэ элбэх ахсааннаах үлэ дьонугар, үлэһиттэргэ, кинилэр өйдөрүгэр-санааларыгар тирэҕирэр, ол иһин сайдар кэскиллээх. (2,83).

Туһаныллыбыт литература

1. "Кыым" хаһыат. №45. 3.11.2008.

2. Каженкин И.И. Киһи таҥара. - Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2009. - 112 с.