Таҥара накааһа

Таҥара накааһа үөскээтэҕинэ хайаан да туолар уратылаах. Киһи быһыытын, сиэри тутуспат буолуу, аһара барыы таҥара накааһын үөскэтэр.

Таҥара үөрэҕэ диэн сахалар өй-санаа туһунан үөрэхтэрэ. Таҥ, таҥар диэн тыллартан үөскээбит үөрэх; таҥара, хомуйара, мунньара диэн өйдөбүлү биэрэрэ өй-санаа мунньуллан, тус-туспа элбэх үгэстэртэн таҥыллан эбиллэн иһэрин биллэрэр.

Таҥара үөрэҕэ олус былыргы кэмнэргэ киһи өйө-санаата кыыл өйүттэн-санаатыттан арахсан саҥа киһи буолар санаата үгэс буолан эрдэҕиттэн үөскээбит. Сахалыы киһи, кыыл уонна сүөһү диэн тыллар таҥара үөрэҕэ баар буолбутун кэнниттэн үөскээбиттэр.

Өй-санаа таҥара таһымыгар диэри сайыннаҕына, күүһүрдэҕинэ үгэс үөскээн бэйэтин харыстанар, көмүскэнэр күүстэнэр. Ол күүс таҥара накааһа диэн ааттанар. Бу күүс сахалыы таҥара үөрэҕин олохторугар тутуспатахтары, кэспиттэри кэһэтэн үөрэтэр аналлаах.

Киһи үчүгэй эбэтэр куһаҕан быһыылары оҥорон кэбиһэрин сахалар билэллэр, “Үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэр” диэн этэллэр. Үчүгэйи оҥоруу үчүгэйинэн төлөнөр буоллаҕына, куһаҕаны оҥоруу иэстэбили үөскэтэр.

Киһи оҥорор куһаҕан быһыыларыттан таҥара накааһа үөскээн киһини бэйэтин буолбатаҕына, кэлэр көлүөнэлэрин кэһэтэрин сахалар билэн “Бэйэҕиттэн буолбатаҕына, бэдэргиттэн иэстэһиэҕэ” диэн этэллэр, куһаҕан быһыылары оҥороллоруттан куруук туттуна сылдьаллар. Көрсүө, сэмэй буоланнар оҥорор быһыыларын эрдэттэн дириҥник ырытан, сыаналаан, үчүгэй, олоххо туһалаах эрэ буоллахтарына оҥороллор.

Киһи оҥорор быһыыларыттан үөрүйэхтэрэ, буор кута үөскүүллэр. Киһи үчүгэй да, куһаҕан да үөрүйэхтэрэ этин-сиинин кытары кэлэр көлүөнэлэригэр, оҕолоругар, сиэннэригэр бэриллэн иһэллэрин сахалар билэллэр. Үчүгэй үөрүйэхтэр үчүгэй быһыылары оҥорорго көмөлөһөр буоллахтарына, куһаҕан үөрүйэхтэр куһаҕан быһыылары оҥорорго тириэрдиэхтэрин сөбүттэн эрдэттэн сэрэхтээх буолууну эрэйэллэр. Сахалар ону билэннэр куһаҕан үөрүйэхтэри букатын үөскэтиммэккэ кыһаналлар, үйэлэрин тухары куһаҕан быһыылары оҥорбокко олохторун олороллор, кэлэр көлүөнэлэригэр ыраас, куһаҕан үөрүйэхтэр иҥмэтэх буор куттарын тиксэрэллэр.

Ыраах, хас да көлүөнэ дьон уларыйбыттарын кэнниттэн куһаҕан үөрүйэхтэр көбөн тахсаннар киһини куһаҕан быһыыны оҥорон кэбиһэргэ тириэрдиэхтэрин сөп. Куһаҕан үөрүйэхтэр киһиэхэ иҥэн хаалыыларын индийэлэр үөрэхтэригэр “карма” диэн ааттыыллар. Олоххо сыыһа суолу тутуһууттан, куһаҕан быһыылар диэки халыйан хаалыыттан сахалыы таҥара үөрэҕэ дьону сэрэтэр, харыстыыр.

Киһиэхэ олох биирдэ эрэ бэриллэрин сахалар билэллэр, “Киһи биирдэ олорор” диэн этэллэр. Киһи олоҕун биир тутаах сыалынан оҕо төрөтөн, кэлэр көлүөнэлэрин үөскэтэн, уруулара сайдан, аймахтара салгыы олоҕу олороллорун, үлэлээн-хамсаан олохторун тупсаралларын ситиһии буолар.

Саха дьонун олохторун, таҥараларын үөрэҕэ оҕону, киһини көрсүө, сэмэй буолууга иитэр, үлэҕэ-хамнаска үөрэтэр. (1,94). Олоҕу сыыһа олоруу, куһаҕан быһыылары оҥоруу өйү-санааны халытыыга тириэрдэринэн сахалар үөрэхтэринэн иэстэбилэ суох хаалан хаалбат. Өй-санаа куһаҕан өттүгэр халыйыыта уһун кэмҥэ дьайар иэстэбили үөскэтэр. Бу иэстэбил хойутаан да буоллар, үксүгэр кэлэр көлүөнэлэргэ дьайыыта биллэр, син-биир тиийэн кэлэр уонна таҥара накааһа диэн ааттанар.

Дьон былыр-былыргыттан таҥара накааһа кэлиэҕэ диэни истэллэр, билэллэр этэ эрээри, бу туох накааһа буоларын, хаһан, хайдах кэлэн кэһэтэрин билигин, сэбиэскэй былаас өйү-санааны буккуйбутун, биир күннээҕи, кылгас санааны киллэрбитин, айыыны оҥотторо сатаабытын кэнниттэн уонна була сатаан оҥоруллубут “айыы үөрэҕин” албыныгар киирэннэр билбэт буола сылдьаллар. Түүл үөрэҕин, өй-санаа, куттар, сахалар таҥараларын үөрэҕин баһылааһын, бу кэһэтии хаһан кэлэрин, хайдах кэһэтэрин чуолкайдык быһааран биэрэр кыаҕы биэрэр.

Олоххо маннык сыыһалары, өй-санаа куһаҕан өттүгэр халыйыыларын оҥоруу таҥара накааһа кэлиитин үөскэтэр:

А. Кэлэр көлүөнэлэри иитии-үөрэтии халыйыыта. Оҕолору атаахтык, бас-баттах, киһиргэтэн, көҥүлүнэн ыытан, “айыы үчүгэй” диэн этэн үөрэтии ол-бу, буолар-буолбат саҥаны айыылары оҥоро сатыырын, ол иһигэр куһаҕан айыылары оҥоро охсоору сыыһа-халты туттунара элбээһиниттэн олоҕун кылгатарын биллэрэр.

Б. Оҕолору бэлэмҥэ иитэн, маанылаан улаатыннарыыттан өйө-санаата туруга, тулуура суох буолуутуттан быстах быһыыга, сыыһа-халты туттунууга түбэһиэн сөбө эбиллэр уонна саҥаны айыылары оҥоро, боруобалыы охсоору арыгыга, наркотикка ылларара элбииригэр тириэрдэр.

В. Оҕо, киһи майгына тулуура суохха кубулуйуута, оҥорор быһыылара алдьатыы өттүгэр уларыйыытын үөскэтэр. Куһаҕан майгылаах киһи атыттары кытта тапсыбатыттан, биир тылы булумматыттан иирсээни, этиһиини, охсуһууну саҕалыырыттан быстах быһыылар элбээһиннэригэр тириэрдэр.

Г. Оҕону үлэҕэ-хамнаска ииппэт, үөрэппэт буолуу үөскээһинэ. Сэбиэскэй былаас кэмигэр үөрэх “үчүгэй” диэн оҕону иитии, үөрэтии аҥар өттүгэр халыйбытыттан үлэни сирээччилэр, куһаҕан, хара диэччилэр элбээһиннэрэ дьон үлэлээбэт буолууларын үксэтэн, кэлии үлэһиттэри элбэттэ.

Өй-санаа халыйыытыттан элбээн кэлэр куһаҕан быһыылар таҥара накааһын үөскэтэллэр. Таҥара үөрэҕэ дьон өйө-санаата тупсуутугар туһатын, эйэлээх, көрсүө, сэмэй буолууну үөскэтэ сатыырын салайааччылар бэйэлэрин тустарыгар туһанан бас бэриннэрэ сатыыллар. Элбэх сыыһалардаах, сайдан иһэр олохтон хаалбыт православнай таҥара үөрэҕин олоххо киллэрэ сатааһын Россияҕа таҥараларынан хайдыһыыны, тус-туспа барыыны улаатыннаран эйэлээх буолууну суох оҥорор.

Таҥара үөрэҕэ диэн өй-санаа үөрэҕэ. Бу үөрэх кэлэр көлүөнэлэри иитиигэ-үөрэтиигэ ордук улахан туһалааҕын сэбиэскэй былаас өй-санаа үөрэҕин суох оҥоро сатаабытыттан ыла умнан билигин туһаммакка, хаалларан сылдьаллар. Өй-санаа үөрэҕин халыйыыта, “айыы үчүгэй”, “айыыны оҥор” диэн үөрэтии кэлэр көлүөнэлэр өйдөрүн-санааларын буортулуурунан омук сайдарын, ахсааннара элбиирин, үлэни-хамнаһы кыайарын суох оҥорон, олоххо атын, чэпчэки, ол-бу, буолар-буолбат сыалы ситиһэ, эдэрдэр аҕыйах үчүгэй, элбэх куһаҕан айыыны оҥоро сатыылларын үөскэтэн омугу эстиигэ-быстыыга тириэрдэр кыахтаах. (2,28).

“Баай киһи бардам, тот киһи дохсун” диэн этии баай киһи өйүгэр-санаатыгар куһаҕан дьайыыта улаханын арыйар. Баай киһи майгына уларыйан, куһаҕан, бардам өттүгэр халбарыйыыта атын дьону кытта тапсарын суох оҥорон, оҕолорун иитиитигэр өссө улахан халыйыыны үөскэтэр кыахтаах. Баай оҕото өссө бардам, тулуура суох буола улаатар кыахтанара, онтон салгыы сиэннэрэ өссө ордук куһаҕан майгыланыахтарын сөбө, бу аймахтар эстиилэригэр тириэрдиэн сөбө сахалыы “Бил баһыттан сытыйар” диэн өс хоһоонунан этиллэр.

Сахалар олохторун уонна өй-санаа, таҥараларын үөрэхтэрэ хас да көлүөнэ дьон олохторун холбуу хабар. Бу үөрэххэ киһи оҥорор куһаҕан быһыыта кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллэр диэн этии баар. Бу бэриллэн иһии киһи хас да көлүөнэ устата үөскэтинэн сайыннарар буор кутунан быһаарыллар. Киһи хамсаныылары оҥорор өйө-санаата, буор кута оҕотугар, сиэннэригэр бэриллэн иһэрин быһааран сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ дьоҥҥо тириэрдэр. Бу үөрэх уоруйах оҕото - уоруйах, үлэһит киһи оҕото - үлэһит буолар диэн этииттэн тирэх ылан табата быһаарыллар.

Көрсүө, сэмэй буолуу таҥара накааһын үөскэппэт. Көрсүө, сэмэй киһи сыыһа-халты туттубат, сиэри аһара барбат, оҥорор быһыытын дириҥник толкуйдаан, ырытан баран биирдэ оҥорор. Таҥара накааһа оҕону хайдах иитэртэн үөскээн тахсарынан, көлүөнэлэр уларыйыыларыттан баар буолбута, дьайыыта тиийбитэ биллэр. Көлүөнэлэр уларыйыыларыгар, солбуйсууларыгар өй-санаа куһаҕан өттүгэр уларыйыыта үөскээһинэ таҥара накааһа кэлбитин биллэрэр. Куһаҕан быһыыны оҥоро охсон баран дьон бары тоҕо таҥара накааһа кэлбэтин муодарҕыыллар, таҥара суох эбит дии санааҕа оҕустараллар уонна өссө бу быһыыларын хатылаан оҥоруохтарын сөп.

Таҥара үөрэҕэ диэн кэлэр көлүөнэлэри үөрэтэр үөрэх. Киһи бу оҥорор куһаҕан быһыылара элбэхтик хатыланан үгэс буолан ууруллан, аны үөрүйэххэ кубулуйан, буор кутун үөскэттэҕинэ, кэлэр көлүөнэлэригэр, оҕолоругар бэриллэн, кинилэр өйдөрүн-санааларын буорту оҥорор кыахтанарыттан харыстыыр аналлаах үөрэх, таҥара үөрэҕэ буолар.

Оҕо баар буолуута аймахтар, омук сайдан, ахсааннара эбиллэн иһэрин быһаарар. Оҕото куһаҕан быһыылаах киһи буоларыгар хайа да төрөппүт баҕарбатыттан, бэйэтэ оҥорор быһыыларын көннөрүнэ сатаатаҕына табыллар. Оҕо үтүктэр күүһэ улаханыттан, өйө-санаата киһи буолуу суолунан сайдарын туһугар, төрөппүт бэйэтэ куһаҕан быһыыта суох киһи буолуохтааҕа арыллан тахсар.

Бары өйдөөх-санаалаах, үөрэхтээх, билиилээх дьон таҥара накааһа кэлэриттэн сэрэнэн, харыстанан, оҕолорун көрсүө, сэмэй буолууга иитэллэр, үлэҕэ-хамнаска үөрэтэллэр. Таҥара накааһа хаһан уонна хайдах кэлэрин билии олоххо туһалыыр:

1. Аҥардас дьахтар оҕотун киһи быһыылаахтык ииппэккэ, үлэҕэ-хамнаска үөрэппэккэ атаахтата сырыттаҕына, аһара атаах оҕото арыгыһыт буоллаҕына эбэтэр сыыһа туттунан быстах быһыыга түбэстэҕинэ, кырдьар сааһыгар соҕотох хаалыыта, соҕотохсуйуута таҥара накааһын үөскэтэр.

Оҕону атаахтатан, аһара бэлэмҥэ үөрэтииттэн оҕо төрөппүттэрин аанньа ахтыбат, аннынан саныыр, бэйэтэ эппитин толорооччу эрэ курдук саныы үөрэнэр, ол үөрэҕэ үгэс буолан иҥиэн сөп. Бу быһыы аһара барыыта оҕо төрөппүтэ этэрин буолбакка, төрөппүт оҕото этэрин толорооччу буоларын үөскэтэр. «Атаах оҕо өйө-санаата түктэри» диэн этии ити өйдөбүлтэн үөскээбит. Оҕотун кыра эрдэҕинэ атаахтатан төттөрү өйгө-санааҕа үөрэппит төрөппүт кырдьар сааһыгар оҕото быраҕан барыыта таҥара накааһа буолар.

2. Бэйэтэ бичтии сылдьар, үлэлиэн-хамсыан баҕарбат эдэр киһи төрөппүттэрин эрэйдиирэ, муҥнуура, харчы көрдүүрэ, кинилэр бэлэмнэригэр олороро элбээтэ. Төрөппүттэр оҕолорун кыра эрдэҕинэ киһи быһыылаах буолууга, үлэни-хамнаһы кыайыыга ииппэтэхтэрин, үөрэппэтэхтэрин бэлиэтэ буолан бэйэтэ таҥара накааһыгар кубулуйан төрөппүттэрин эрэйдиир.

3. Арыгыһыт, наркоман буолбут оҕо төрөппүттэригэр таҥара накааһыгар тэҥнэнэр. Үлэтэ суох, куруук харчы көрдүүрэ, арыгылаан баран сордуура барыта холбоһон төрөппүттэрин накаастыыр, кыра эрдэҕинэ үлэҕэ-хамнаска, бэрээдэккэ, тулуурдаах буолууга үөрэппэккэ атаахтата сылдьыбыттарын куруук санатар.

4. Бэйэтэ байбыт, топпут киһи атыттары сэниир, аннынан саныыр санаата оҕотугар бэриллэн өссө эбилиннэҕинэ, майгына аһара барара эмиэ улаатар. Бэйэтин үрдүктүк сананар, мин эрэ диэн өйдөбүллээх киһи оҕото өссө аһара барар санаата улаатарыттан кэлэр көлүөнэлэрин майгылара куһаҕан буолуон сөп.

Олох кырдьыгын, кытаанаҕын хас биирдии киһи билэ сылдьара ордук. Таҥара накааһа киһи олоҕор тиийэн кэлиэн сөп. Бэйэ олоҕун, үлэтин-хамнаһын, оҕотун хайдах иитэрин, үөрэтэрин таба сыаналааһын эрэйиллэр. Үчүгэйи уонна куһаҕаны араарыыга, олоххо туһаныыга уратылар баалларын билинии, таба туһаныы таҥара накааһын тэйитэр.

5. Дьадаҥы буолуу диэн өй-санаа, буор кут уратыта, көнө охсубат ыарыыта. Сэбиэскэй былаас өй-санаа үөрэҕин токурутан дьадаҥылары өрө туппута, арбаабыта билигин кэлэн үлэни-хамнаһы кыайа хото үлэлиир дьон суох буолуулара таҥара накааһа буолар. Бу үлэни-хамнаһы кыайбат буолуу диэн таҥара накааһа баһылыыр, салайар омугу эстиигэ, симэлийиигэ тириэрдэр кыахтаах. (3,48).

Хос эһэтэ хамначчыт, умнаһыт буоллаҕына, хос сиэнэ эмиэ оннук өйдөөх-санаалаах буолуон сөп диэн сахалар үөрэхтэрин умнуу кэлэр көлүөнэлэр өйдөрүгэр-санааларыгар кыһамматы үөскэттэ. Сэбиэскэй былаас кэмигэр дьадаҥы буолуу өйө-санаата дьоҥҥо барыларыгар киэҥник тарҕаныыта үлэни-хамнаһы кыайа-хото үлэлээбэттэригэр тириэртэ. (4,1).

Таҥара накааһа бу салҕанан барыахтаах олоҕу быһара, кэлэр аймахтары суох оҥороро биир киһи олоҕор биллибэтэҕин иһин сиэннэргэ уонна хос сиэннэргэ дьайыыта улаатан тиийэр. Бэйэтэ үлэлии-хамсыы, этин-сиинин хамсата үөрэммэтэх киһи ситэ сайдыбатах, дьадаҥы буор кута оҕолоругар салгыы бэриллэн иһэрэ үлэни-хамнаһы кыайыы өссө мөлтүүрүгэр тириэрдэр.

6. Таҥара накааһыгар түбэһии диэн оҕолору, кэлэр көлүөнэлэри кыайан киһи быһыылаах буолууга, киһилии быһыыланарга, үлэни-хамнаһы кыайарга үөрэппэт, ииппэт буолуу буолар. Бу быһаарыыны тутуспаттан эдэрдэр билигин буруйу-сэмэни оҥороллоро аһара элбээн 30 бырыһыаннарыгар тиийэ ахсааннаахтара хаайыы дьоно буолан тахсаллар. Оҕолоро хаайыыга түбэспит төрөппүттэр таҥара накааһыгар түбэһэллэр.

7. Оҕону атаахтатыы, аһара маанылааһын, киһиргэтии, “айыы үчүгэй, айыыны оҥор” диэн сыыһа үөрэтии быстах суолга түбэһэн олохторо кылгыырыгар тириэрдэн төрөппүттэр кырдьар саастарыгар соҕотох хаалыыларын элбэтэр.

Аныгы ыаллар биир эмэ атаах, бэлэмҥэ үөрэппит оҕолоро быстах быһыыга, сыыһа-халты туттууга түбэһэн олохтон туораатаҕына, соҕотох хаалан хаалбыт төрөппүттэрэ соҕотохсуйууга, таҥара накааһыгар түбэһэллэр.

8. Билигин ыарыһах оҕолор төрүүллэрэ элбээтэ. Сэбиэскэй былаас кэмигэр дьадаҥылар, араас ыарыһахтар, бодоҥнор “үчүгэй” аатыран араас эмтэммэт ыарыыларын дьоҥҥо киэҥник тарҕатан кэбистилэр. Дьахталлар эргэ тахсыахтарын иннинэ элбэх эр дьону боруобалыылларыттан буор куттара итэҕэстээх, кыайан хамсаммат, саҥарбат, даун оҕолору төрөтөллөрө элбээтэ. Кыайан эмтэммэт ыарыылардаах оҕолор уһун кэмнээх таҥара накааһыгар кубулуйаннар биирдэ бэриллэр олохторун киһи быһыылаахтык, сиэрдээхтик саҕалаабатах төрөппүттэрин уһуннук эрэйдииллэр.

Кыыс ырааһынан кэргэн тахсар аналын уларытыыга оскуолаҕа уонна араас үөрэхтэргэ аһара уһуннук үөрэтии тириэрдэр. Аһара уһуннук үөрэнэр кыргыттар “айыы үөрэҕин” албыныгар түбэһэннэр айыыны оҥоро сатыылларыттан чиэстэрин харыстаабат буолуулара улаатан ыарыһах оҕолор төрүүллэрэ элбээтэ. Аныгы дьон үлэни-хамнаһы кыайбат буолуулара доруобуйаларыттан быһаччы тутулуктааҕа таҥара накааһын үөскэтэр.

9. Таҥара накааһа киһи бэйэтин үйэтигэр кэлиитин бэлиэтинэн араас уһуннук эмтэнэр ыарыыларга ылларыыта буолар. Араас сүһүөх, сүрүн, сүрэх ыарыылара эттэрин-сииннэрин хамсаныыларынан, үлэнэн эрчийбэккэ, дьарыктаабакка олорон эрэ үлэлиир дьону аан маҥнай булаллар, элбэхтик эмтэнэргэ күһэйэллэр. Эдэр эрдэххэ сүһүөхтэри харыстаабакка үгүстүк тоҥоруу сааһырдахха ыарыы булуутугар тириэрдэр.

Таҥара накааһа үс көлүөнэ дьон уларыйбыттарын кэнниттэн тиийэн кэлэн туолуутуттан сэбиэскэй былаас эстибитэ. Үс көлүөнэ дьон уларыйбыттарын кэнниттэн олохсуйбут өй-санаа уларыйыыта үөскээн тахсара быһаарыллар. Улахан сэриинэн, өлөрүүлэринэн кыайан былааһы ылбыт сэбиэскэй былаас дьон өйө-санаата уларыйыытыттан, биир партия аҥардастыы баһылааһынын, диктатураны үөскэтэрин сөбүлээбэттэр аһара элбээһиннэриттэн, үлэни-хамнаһы кыайан сайыннарбат буолууттан экономика хаалыытыттан эйэлээхтик эстибитэ, атын, ырыынагы тутуһар, демократияны билинэр саҥа былааһынан солбуллубута.

Дьон барыларын өйдөрө-санаалара сыыйа сайдан, көнөн иһэрин тулуйбакка, тиэтэтэ, түргэтэтэ сатаан, революция көмөтүнэн былааһы ылбыт сэбиэскэй былаас дьахталлары аһара өрө туппутуттан эдэр көлүөнэлэрин кыайан ииппэккэ, атаахтатан, үлэни-хамнаһы сөбүлээбэт, таһаарыылаахтык үлэлээбэт, найылаһа сылдьар буолууларыгар тириэрдэн эстибитэ Өктөөп өрө туруута үөскэппит таҥара накааһын туолуута буолар.

Үөскээн хаалбыт таҥара накааһа син-биир туоларынан сэбиэскэй былаас эстибит биричиинэлэрэ манныктар:

а. “Барыта оҕо туһугар” диэн сыыһа үөрэх аһара барыытыттан оҕолор бары атаах буола иитиллибиттэриттэн, бары үөрэҕи “үчүгэй” диэн эккирэтэ сатааһыннарыттан дьон үлэни-хамнаһы кыайбат, сөбүлээбэт буолуулара улааппыта.

б. Арыгыһыттар элбээһиннэрэ. Дьон олоххо ситиһэ, үлэни-хамнаһы сайыннара сатыыр баҕа санааларын кыайан ситиспэт буолуулара арыгыны элбэхтик иһэллэрин үөскэппитэ. Арыгыһыт буолан хаалбыт атаах уол оҕо аймахтары да, үлэни-хамнаһы да сайыннарбатыттан олоххо хаалыы үөскүүр.

в. Дьадаҥылар өйдөрө-санаалара аһара барыыта. Сэбиэскэй былаас үлэһиттэргэ, дьадаҥыларга аһара элбэх үчүгэйи, туһалааҕы оҥоро сатаабыта аһара баран босхону, бэлэми эккирэтэ сатааччылар элбээбиттэрэ, үлэ-хамнас кыаттарбат буолбутуттан ас-таҥас быста аҕыйаабыта.

Сэбиэскэй былаас өй-санаа үөрэҕин суох оҥорон уһун кэмҥэ, хас да көлүөнэлэр усталарыгар дьайыылаах таҥара накааһа суох буоларын курдук өйдөбүлү киллэрбитэ. Киһи үйэтин устата оҥорбут бары быһыыларыгар эппиэттиирэ хаһан да хаалан хаалбат уонна сороҕор киһи бэйэтин үйэтигэр тиийэн кэлиэн эбэтэр кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллиэн сөп. Бэйэлэрэ арыгылыы-арыгылыы, үөрэ-көтө аһыы-сии сылдьар төрөппүттэр оҕолоро улааттахтарына арыгыһыт буолан хааллахтарына, кырдьан баран таҥара накааһыгар түбэһэллэрэ тиийэн кэлиэн сөп.

Таҥара субу баар, куһаҕаны оҥорору кытта накаастыыр, кэһэппитинэн барар диэн этии албыҥҥа киирэн биэрии буолар. Таҥара накааһа диэн оҕону сыыһа иитииттэн, өйдөрүн-санааларын атаах оҥорууттан, ол-буну, буолары-буолбаты, араас айыыны оҥоро сатааччылар элбээһиннэриттэн кэлэр. Ол-бу, буолары-буолбаты оҥоруу “айыыны оҥоруу үчүгэй” диэн сыыһа үөрэхтэн аһара барар, куһаҕаны оҥорууну элбэтэр кыахтааҕыттан киһилии быһыылаах дьон сэрэнэллэр, харыстаналлар, сахалыы таҥара үөрэҕин тутуһаллар.

Элбэх сыыһалардаах, өйтөн булуллан оҥоруллубут “айыы үөрэҕэ” оҕолору иитиигэ оҥорор сыыһаларыттан таҥара накааһа үөскээн эрэрин бэлиэтинэн эдэрдэр оҥорор буруйдара-сэмэлэрэ, сыыһа-халты туттунуулара, айыы буола сатаан бэйэлэригэр тиийиниилэрэ элбээһинэ буолар. (5,70).

Саха дьоно, эдэрдэр бэйэлэригэр тиийиниилэрэ кэнники сылларга элбээһинин статистика дааннайдарынан ааҕан учуонай У.А. Винокурова суруйбута. (6,7).

2,5 тыһыынча сыллардаахтан тимири уһаарыыны, уһаныыны баһылаан саха ааттаммыт омук таҥара үөрэҕин тутуһарыттан уһун үйэни ситиһэр. Сахалар оҕолорун көрсүө, сэмэй буол диэн этэн үлэҕэ-хамнаска иитэллэриттэн, үөрэтэллэриттэн, таҥара үөрэҕин олохторугар туһаналларыттан таҥара накааһын үөскэппэттэр.

Дьон өйө-санаата аҥардастыы сайдыы, инники диэки барыы, саҥаны айыы диэки кыайан барбатын, үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэрин өй-санаа сайдыытын муҥура, чыпчаала ааспыт үйэҕэ кэлэн ааспыта бигэргэтэр. Дьон олохторо саҥа үйэҕэ, бэстилиэнэй тыһыынча сылларыгар төттөрү баран эстии, кыыл өйүгэр-санаатыгар түһүү диэки халыйан баран эрэрэ чуолкай бэлиэлэринэн биллэр буолла. Саха дьоно былыр-былыргыттан таҥара үөрэҕин билэллэриттэн, олохторугар тутуһа сылдьалларыттан таҥара накааһын үөскэппэккэ уонна онно түбэспэккэ кыһаналлар.

Аныгы, үөрэхтээх-билиилээх дьон өй-санаа бу уларыйар кэмэ кэлбитин билинэн, аны айылҕаны, өйү-санааны харыстыыр иһин туруналлар, “Харыстас” таҥара үөрэҕин тутуһаллар.

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Киһи таҥара. – Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2009. – 112 с.

2. Каженкин И.И. Үрүҥ айыы буолуу. – Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2006. – 88 с.

3. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. Үс кут. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2017. – 156 с.

4. РИА Новости. 30 августа 2017 г.

5. “Чолбон” сурунаал. 8 / 2006.

6. Винокурова У.А. Ыччаты бэйэҕэ тиийинииттэн сэрэтии. – Дьокуускай: АГИИК, 2009. – 28 с.