Иһинээҕитигэр көс

Талер

Бикипиэдьийэ диэн сиртэн ылыллыбыт
Хаҥастан уҥа, бастакы кэккэ:
Саксония, викариатнай талер. 1619 с.
Австрия, талер. Сыла ыйыллыбатах, XVI үйэ иккис аҥара
Брауншвейг-Целенберг-Ганновер, талер. 1723 с.
Иккис кэккэ:
Саксония, талер. 1581 с.
Германия, Харц куорат, крестильнай талер. 1718 с.
Голландия, талер. 1622 с.
Үһүс кэккэ:
Швейцария, Базель, талер. 1640 с.
Рим Империята, талер. 1698 с.
Зальцбург (архиепископство), талер. 1665 с.

Та́лер — бөдөҥ үрүҥ көмүс манньыат аата, XVI—XIX үйэлэргэ Европаҕа уонна омуктар ыккардыларыгар эргиэҥҥэ харчы эргииригэр улахан суолталаах этэ.

Талер үөскээһинэ

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Эрцгерцог Сигизмунда тирольскай гульдинера
Йоахимсталер, 1525 с.

Европаҕа унция ыйааһыннаах бөдөҥ үрүҥ көмүс манньыат быһааһынын бастакынан Тироль эрцгерцога Сигизмунд саҕалаабыта. 1484 сыл саҥатыгар үрдүк пробалаах 15,5 г ыйааһыннаах үрүҥ көмүс манньыат быһыллан таһаарыллыбыта. 1486 сыллаахха икки төгүл элбэх ыйааһыннаах (31,83 г) манньыаты оҥорбута. Бу манньыат 29,23 г ыраас үрүҥ көмүстэн турара уонна 60 крейцер манньыаттарыгар тэҥнэһэрэ, ол аата кыһыл көмүс гульдеҥҥа сөп түбэһэрэ, онон гульденгрош эбэтэр гульдинер диэн ааттаммыта.

XV үйэ бүтүүтүгэр — XVI үйэ саҕаланыытыгар үрүҥ көмүс гульдинердар Киин Европаҕа тарҕаммыттара. 1493 сылтан гульдинер Берн куоракка (Швейцария) быһыллыбыта, 1500 сыллаахха — Саксонияҕа. Гульдинер ыйааһына 29,2 г (гульдинер = 1/8 кёльн марката) дылы түспүтэ.

1518 сыллаахха гульдинерга маарыннатан граф Штефан Шлик Богемия хотулуу-арҕаа баар Йоахимсталь куоратыгар (билигин Яхимов куорат, Чехия) тус бэйэтин үрүҥ көмүс манньыатын быһыыны саҕалаабыт. Ол манньыат ыйааһына 29,5 г уонна 27,2 г ыраас үрүҥ көмүстэн турара (пробата гульдинертан арыычча намыһах этэ). Манньыат сирэй өттө (аверс) богемскай хахай ойуута, кэлин өттө — сибэтиэй Иоахим. Манньыат быһыллыбыт куоратын аатынан «йоахимсталер» (Joachimsthaler) диэн ааттаммыта. Бу аат туттарга уустук буолан кылгатыллан «талер» (бастаан Thaler, кэлин — Taler) дэммит.

Богемскай талердар Германия бүттүүнүгэр киэҥник тарҕаммыттара (1528 сылга дылы 2,2 мөлүйүөн манньыат оҥоһуллубут). Сотору кэминэн талер эргииргэ кэбэҕэстик туттуллар буолбута.

1527 сыллаахха, Штефана Шлика өлбүтүн кэннэ, Карл V император Штефан Шлик дьиэ кэргэниттэн манньыат быһар бырааптарын былдьаан, манньыат быһыыта император бас билиитигэр киирбитэ.

Талер тарҕаныыта

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Сотору кэминэн талер аан дойду харчытын эргииригэр сабыдыаллаах балаһыанньаланар.

Талер Испанияҕа талеро, Соҕуруу Нидерландыга — дальдре, Нидерланды холбоһуктаах провинцияларыгар уонна Аллараа Германия сирдэригэр — даальдер, Скандинавия дойдуларыгар — далер, Италияҕа — таллеро диэн ааттанар.

Англияҕа талеры даллер, онтон даллар, хойут доллар диэн ааттаабыттар.

Англия бэйэтин манньыата (талерга маарыннатан) — крона (бастаан 1551 сыллаахха тахсыбыт).

Францияҕа талерга маарынныыр манньыаты Франция хоруола Франциска I ыраахтааҕылыыр кэмигэр (1515—47) оҥорбуттар.

1641 сылтан (Людовик XIII кэмэ), талерга маарынныыр үрүҥ көмүс манньыаттар тиһиктэрэ быстыбакка оҥоһуллубуттара: үрүҥ көмүс экю — 917 пробалаах үрүҥ көмүстэн быһыллыбыт, ыйааһына 27,190 г , ыраас үрүҥ көмүһэ 24,933 г.

Итини таһынан экю аҥара, экю чиэппэрэ, 1/12 экю, 1/24 экю сыаналаах 917 пробалаах үрүҥ көмүстэн оҥоһуллубут манньыаттар эргииргэ тахсыбыттара.

Испанияҕа талердыҥы бастакы манньыат 1497 сыллаахха оҥоһуллубута, манньыат тироль гульдинерыгар маарынныыра, 8 реал сыаналааҕа, ыйааһына 27,468 г, ыраас үрүҥ көмүһэ 25,56 г. Бу манньыат XIX үйэҕэ дылы быһыллыбыта. Хойут испанскай доллар (пиастр) диэн ааттаммыта.

1792 сыллаахха АХШ-ка манньыат системата олохтоммута. Үрүҥ көмүс доллар 27 г ыйааһыннааҕа уонна 24,1 г ыраас үрүҥ көмүстэн турара. Ити да буоллар өр кэмҥэ испанскай доллар эргииргэ баара, бу доллар үрүҥ көмүһү хостуур, манньыат быһар сирдэрдээх Испания колонияларыттан киирэрэ.

Талер билиҥҥи кэмҥэ

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Билиҥҥи кэмҥэ талер диэн ааттаах харчылаах биир да дойду суох.

2006 сыллаахха дылы Словения харчыта толар диэн ааттана сылдьыбыта.

90-с сыллар саҕаланыыларыгар Беларуська талер диэн ааттаах харчыны киллэрии туһунан мөккүөрдээх кэпсэтиилэр ыытылла сылдьыбыттара.

Өйдөбүл манньыат (2008 с.)

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

2008 сыллаахха Австрия манньыаты оҥорор двора 20 киилэлээх өйдөбүл манньыаты оҥорон таһаарбыта. Бу манньыат Рим империятын императора Максимилиан I коронацията 500 сылын туолуутугар анаммыта. Манньыат инники сирэйэ (аверс) 1508 сыллааҕы, Максимилиан I чиэһигэр быһыллыбыт, манньыат дизайнын үтүктэн оҥоһуллубута.