Сыстыганнаах саһарар ыарыы

Сыстыганнаах гепатит (Боткин ыарыыта)

Бу ыарыы сыстыганнааҕын туһунан XIX үйэ бүтэһигэр нуучча уһулуччулаах бырааһа С.Б.Боткин ыйбыта. Ыарыыны ыраастыыр вирус көбүтэрин туһунан кэнники бириэмэҕэ эрэ быһаарбыттара. Сыстыганнаах гепатит вируһа тас эйгэҕэ олус тулуйумтуо. Оргутууга кини 30 мүнүүтэ эрэ кэнниттэн өлөр. Ууга, аһылыкка, буорга тубэстэҕинэ вирус өр кэмҥэ сылдьар. Арааһынай химическэй ыраастыыр ньымалар: хлордаах испиэскэ, хлорамин, лизол, карболовай кислота дьайыыларыттан , күн уота утары күүскэ тыгыытыттан гепатит вируһа өлөр. Сыстыганнаах гепатит киһиэхэ эрэ кутталлаах. Ордук элбэхтик үстэриттэн уоннарыгар диэри саастаах оҕолор ыалдьаллар. Бу ыарыыга киһи ордук тымныы кэмҥэ (күһүн,кыһын,саас маҥнайгы ыйыгар) ылларар. Ити кыһыны быһы оҕолор дьиэҕэ, бары бииргэ (контактаһан) сылдьалларыттан, оонньуулларыттан тутулуктаах. Онон бу бириэмэҕэ, ордук оҕо киинигэр, дьааһыла улахан бөлөҕөр, оскуола начаалынай кылааһыгар сылдьар оҕолор үгүстүк ыалдьаллар. Оҕо тэрилтэлэригэр санитарнай эпидемическэй дьаһаллары, үлэ бириэмэтин кэһииттэн бу ыарыы ордук күөньүйэн тахсааччы. Ыарыһах иигин эбэтэр хойуутун кытта тахсыбыт вирус эбэтэр вируһу этигэр-хааныгар илдьэ сылдьар, гепатит аһаҕас дуу, кистэлэҥ дуу көрүҥүнэн, ыалдьыбыт киһи ыарыыны тарҕатар. Ыарыһах саһарыаҕын иннинээҕи кэмҥэ итиэннэ саһарбыта биллэн баран 10-12 хонук устатыгар ыарыыта олус сыстыганнаах.

Боткин ыарыыта олохсуйбут (ааспат-арахпат ыарыыга кубулуйбут) дьоно бэргиир бириэмэлэригэр эттэриттэн-хааннарыттан вирус тарҕана сылдьар буолан эмиэ кутталлаахтар.

Сыстыганнаах саһарар ыарыы куртах-оһоҕос сыстыганнаах ыарыытын бөлөҕөр киирсэр. Ити ыарыыга кирдээх илииттэн, ыалдьааччыны көрөргө-истэргэ туттуллар араас тээбиринтэн, дьиэҕэ туттуллар малтан, оҕо тэрилтэлэригэр – оонньууртан сутуллаллар. Маны таһынан аан тутааҕыттан, унитазтан (тахсан киирэр сиртэн), таас дьиэ туалетын ууну түһэрэр тутааҕыттан эмиэ сыстыахха сөп. Итиниэхэ үксүн тус бэйэ гигиенатын тутуспат, чэнчиһэ суох дьон аһыахтарын иннинэ, тахсан киирэр сиргэ сылдьан баран эҥин илиилэрин суммаккалар сутуллаллар. Ити вирус тас эйгэҕэ олус өр тулуйарын түмүгэр сууллубатах оҕуруот аһыттан, оргуйбатах үүттэн, оргуйбатах эбэтэр хлордамматах ууттан эмиэ сыстыахха сөп.

Ыарыы хайдах сайдан барыыта

Вирус киһи куртаҕар, оһоҕоһугар киирэн баран сороҕо куртах сүмэһинин дьайыытынан өлөр. Тыыннаах хаалбыт вирустар синньигэс оһоҕоско баар солохтоох эйгэҕэ – үөскүүллэригэр табыгастаах услуобуйаҕа түбэһэллэр. Оһоҕостон вирустар быарга тиийэн, быар клеткатыгар өтөн киирэн мунньусталлар. Быар клеткаларыгар биллэр-көстөр уларыйыылар үөскүүллэр, олор өлүгүрбүт көрдүкэннэр буола уларыйаллар. Быар клеткалара өлүгүрдэхтэринэ олус элбэх вирус хааҥҥа киирэн эккэ-хааҥҥа бүтүннүүтүгэр тарҕанар, оччоҕо киһи саһарардаан ыалдьыбыт бэлиэтэ биллибитинэн барар. Киһи ыарыыга сутуллубут кэмиттэн ыалдьыбыт бастакы бэлиэтэ биллиэр диэри 15-45 хонук ааһар – ити ыарыы саһа сылдьар (инкубационнай) кэмэ. Бу кэмҥэ киһи өссө да доруобай, ол гынан баран кини оэтигэр-хааныгар вирус олохсуйар, хааныгар сүһүрбүт вещество элбиир, быар уустук үлэтин кыайан толорбот. Атыннык эттэххэ, кини белок, сыа итиэннэ ас атын да иҥэмтэлээх веществолара ситэри буспакка хаалыыларыттан үөскээбит буортулаах веществолары утары охсуһар дьоҕура улаханнык мөлтүүр. Эккэ-хааҥҥа сыыйа ацетон, аммиак, сыа сорох кислоталара мусталлар. Сүһүрбүт быар эттэн-хаантан буортулаах веществолары таһаарыыта мөлтүүр. Быар буортуйбут веществону суох оҥорор дьоҕура кэһиллэрин таһынан, белковай, пигментнэй, сыа, витамин, минеральнай веществолар, уу, онтон д атыттар атастаһыллыылара эмиэ кэһиллэр. Маннык уларыйыылар араас ыарыыларга барыларыгар баар буолаллар, ону биохимическэй чинчийииннэн быһаараллар.

Ыарыы саһардыан иннинээҕи кэмиттэн саҕаланар, ол 2-10 хонук устата барар. Ыалдьыбыт киһи бу кэмҥэ дьону сутуйар кутталлаах. Ыарыһах уопсайынан мөлтүүр, төбөтө ыалдьар, аһыыр санаата түһэр, арыт хотуолуур. Кини арыт этин итиитэ үрдүүр, иһэ быһыта тыытар. Сорох дьон аһаары арыгы иһэллэр эбэтэр атын аһыы аһылыгы, холобур, туустааҕы сииллэр, онтулара буортулаах, хата төттөрүтүн эбии бэргииллэр. Бу кэмҥэ ыалдьааччылар бырааска тутатына көрдөрө охсубаттар уонна быраастар даҕаны ыарыы быһаарыытын туруорарга улаханнык мунаахсыйаллар.

Арай 2-10 хонон баран ыарыһах саһарбыта билиннэҕинэ эрэ сытар балыыһаҕа кэлэр. Саһарыан иннинээҕи кэмҥэ сорох киһи, бастаан күөмэйэ ыалдьар, үөһээҥи тыынар органнара катарданар, уопсайынан сэниэтэ суох буолар, тумуулуур, сөтөллөр, ыйыстарыгар ыарыыланар. 3-7 күн устата маннык сылдьар, онтон саһарбыта билиннэ да катара сүтэн хаалар.

Ити барыта түмүллүбүтүн быраас грипкэ балыйыан сөп. Саһарыах иннинээҕи ыарыы бу бэлиэлэрэ уксугэр оҕолорго эрэ көстөөччү. Саамай уларыйбат ураты бэлиэнэн саһарыы биллиэн 2-4 хонук иннинэ ыарыһах иигин өҥө уларыйыыта буолар. Иик пиибэ курдук өҥнөнөр.

Саһарбыта биллиэн иннинэ ыалдьыбыт киһи иигин өҥө улам күүскэ уларыйан барар, онтон хойуута бастан бороҥ, кэнники өҥүн сүтэрэн үрүҥ туой өҥө өҥнөнөр. Киһи хойуутун өҥө сүтүүтэ оһоҕоһугар үөс киирбэтиттэн тутулуктаах. Итини сэргэ саһарыытын бастакы бэлиэтэ хараҕар уонна айаҕын иһинээҕи (тылын аннынааҕы) салыҥнаах бүрүөтүгэр биллэр. Мантан антах саһарыы кэмэ саҕаланар. Саһарыы өҥө араас буолар: биллэр биллибэт саһархайтан саҕалаан шафрановай өҥнөнүөр диэри күүскэ саһарар. Киһи этэ, айаҕын салыҥнаах бүрүөтэ төһө күүскэ саһарбыта үөһүн пигменыттан (хааныгар төһө билирубин баарыттан) тутулуктаах. Саһарбыт кэм 1-10 нэдиэлэ, ардыгар 2-4 нэдиэлэ тухары салҕанан барар.

Гепатиттан киһи бытааннык үтүөрэр. Бастаан кини үчүгэйдик утуйар, аһыыр буолар, саһарбыта улам сүтэн барар, хойута өҥнөнөр, быарын ыарыыта сүтэр.

Саһарар ыарыыны эмтээһин уонна ыарыһах балыыһаттан тахсыбыт кэминээҕи эрэһиимэ

Сыстыганнаах саһарар ыарыынан ыалдьыбыт киһи үтүөрэ охсуута хойутаабакка бырааска көрдөрөн, тутатына балыыһаҕа киириититтэн тутулуктаах.

Ыарыһах балыыһаҕа эрэ сөптөөх эрэһиими тутуһар кыахтаах. Дьиэҕэ быраас көҥүлэ суох буортулаах уонна кутталлаах саһарардаабыт киһи сытара булгуччулаах. Ыарыы бэргээбит кэмигэр эти хааны сайыннарар ньымаларынан олус дьарыктаннахха быар гликогена аҕыйыыр уонна эти-хааны сүһүрдэр веществолар элбииллэр. Ыарыһах төһө өр сытара ыарыы хайдаҕыттан тутулуктаах. Билиҥҥээҥҥэ диэри гепатит вируһун түргэнник өлөрөр эми медицина була илик. Онон аһыырга чопчу ыйыллыбыт эрэһиими тутуһуу улахан суолталаах. Аһыырга чопчу ыйыллыбыт ээһиимҥэ маннык аһылыктар киирэллэр: үрүҥ уонна үрүҥнүҥү килиэп, хааһы, буспут хортуопуй, үүт, суорат, иэдьэгэй, сыата суох буспут эт, барыанньа, хомпуот, мүөт, дөлүһүөн уута, сибиэһэй оҕуруот аһа уонна мас отоно эҥин. Ыалдьыбыт киһи урут аһыыр аһыттан эмис эти (ордук сибиинньэ, бараан, кус уонна хаас этин), кэнсиэрбэлэммит аһылыгы, эмис балыгы, аһыы утаҕы, пиибэни атын да итинник астары аһыа сохтаах. Ыарыы ханнык баҕарар көрүҥэр убаҕаһы элбэхтик иһиллиэхтээх. Сууккаҕа кини -2,5 литртэн итэҕэһэ суох убаҕаһы: морсу, чэйи, минеральнай уулары иһиэхтээх. 12 ый устатыгар аһыы утаҕы, пиибэни иһии булгуччулаахтык бобуллар. Саһарардаан баран үтүөрбүт киһи, төһө улаханнык-кыратык ыалдьыбытыттан тутулуга суох, 6 ый устата быраас кэтээн көрүүтүгэр сылдьыахтаах. Ыалдьан үтүөрбүт оҕо 3-6 ый устатыгар эти-хааны сайыннарар уруоктан босхолонор. Балыыһаттан тахсан баран улахан да киһи, оҕо да эмтиир быраастарын сүбэтин хайаан да халбаҥнаабакка толоруохтаах.

Сыстыганнаах саһарар ыарыыны сэрэтии

Сыстыганнаах саһарар ыарыыны утары охсуһууга сүрүн соругунан ыарыыны эрдэ быһааран, ыарыһаҕы балыыһаҕа сытыарыы буолар. Маныаха сааһарардаабыт киһи бырааска көрдөрө охсоро наадалаах. Ыалдьыбыт киһини саһарыан инниттэн туспа туттахха ыарыы олус тарҕаммат уонна ыалдьааччы түргэнник үтүөрэр. Ыарыһах олорбут дьиэтин ыраастыыллар. Итиниэхэ ордук чорботон горшокка, унитазка, ороҥҥо, көбүөргэ, муостаҕа, оонньуурга, иһиккэ, ис таҥаска улахан болҕомтону ууруллуохтаах. Хлордаах испиэскэ эбэтэр хлорамин 1 бырыһыаннаах сөҥөн сырдаабыт суурдаһынынан ыраастааһын оҥороллор, оттон ити суох буоллаҕына мыылалаах суода 2 быраһыаннаах итии суурадаһынынан ыраастыыллар. Утуйар таҥаһы уонна ис таҥаһы ыраастыыр камераҕа уган эбии бүтэһик ыраастаныы оҥоһуллар. Ыарыһаҕы кытта олорбут дьону кини балыыһаҕа киирбититтэн ыла ааҕан 45 хонук устатыгар кэтээн көрөллөр. Кэтээн көрүү устатыгар 3-7 хоно-хоно медиктэр хаста даҕаны чинчийэллэр. Ыарыһаҕы кытта олорбут оҕолорго, ыарытыйар дьоҥҥо, хат дьахталларга ыарыыттан харыстыыр дьоҕурдаах веществолардаах гамма-глобулины киллэрэллэр. Билиҥҥи кэмҥэ советскай ученайдар үгүс чинчийиилэрин түмүгэр, оҕо тэрилтэлэригэр сыстыганнаах ыарыы көбөн тахсыан 1,0-1,5 ый инниттэн эбэтэр атырдьах, балаҕан ыйдарыгар сыл ахсын ыарыыны сэрэтэргэ гамма-глобулины туттар улахан туһалааҕа дакаастанна. Итинтэн кэлэр 6-8 ыйдарга прививкаламмыт оҕолор сэдэхтик ыалдьаллар.

Карантин бириэмэтигэр сууйарга табыгастаах оонньуурдары эрэ хаалларан баран, сымнаҕас оонньуурдары, көбүөрдэри ууран кэбиһиллиэхтээх. Оҕо ахсын тус-туспа горшок ананар уонна тахсан киирдэҕин ахсын хойуутун итиэннэ иигин өҥүн куруутун кэтээн көрүллэр. Оскуолаларга уонна оҕону иитэр тэрилтэлэргэ санитарнай-эпидемиологическай эрэһиим кытаанахтык тутуһуллуохтаах

Саһарар ыарыы тарҕанарын сэрэтэр наадаттан нэьилиэнньэ ортотугар уопсай санитарнай-гиеническэй дьаһаллары киэҥник ыытыахха наада. Ордук чуолаан тус-бэйэ гигиенатын оҕоҕо адьас кыра сааһыттан тутуһуннара үөрэтэр булгуччулаах. Байылыаттык, культурнайдык олоруу, куораттар уонна атын даҕаны нэһилиэнньэлээх пуннар үрдүк санитарнай культуралаах буолуулара сыстыганнаах ыарыы көбөрүн уонна тарҕанарын сэрэтэргэ улахан көмөлөх. Остолобуойдары, аһыыр сирдэри, баһаардары, атын даҕаны элбэх киһи мустар миэстэлэрин гигиена өттүнэн ыраастык тутуу ыарыыттан сэрэтэр дьаһаллартан биирдэстэринэн буолар.

Саһарар ыарыы тарҕамматын туһугар, иһэр уу ыраас буоларыгар улахан болҕомтону ууруллуохтаах, дьон оргуйбут эбэтэр хлордаах ууну эрэ иһэллэрин ситиһиллиэхтээх.

Туттуллубут кирдээх ууну тоҕор, туалет омуһахтарын сөптөөхтүк тутар буоллахха уонна ыраастаатахха ханнык баҕарар сыстыганнаах ыарыыны, ол иһигэр гепатиты, тарҕатааччы сахсырҕа олус элбэхтик мустубат. Сайын нэһилиэнньэ оҕуруот аһын, мас отонун оргуйбут эбэтэр сүүрүктээх сир уутунан үчүгэйдик сууйан эрэ баран сиирэ хайаан да наадалаах. Ити дьаһаллары оҕо тэрилтэлэрин, аһыыр сир, коммунальнай уонна хаһаайыстыбаннай тэрилтэлэр үлэһиттэрэ олоххо киллэрэллэр. Хааны кутар кэмҥэ саһарар ыарыы сыстыспатын диэн хаан кутар ыстаансыйаларга бэйэлэрин хааннарын биэрээччи дьоннору химическэй уонна лабораторнай өттүнэн кичэйэн чинчийиллиэхтээх. Урукку өттүгэр сыстыганнаах саһарар ыарыыга ыалдьа сылдьыбыт киһи хаанын ылыллыбат.

Түмүктээн эттэххэ, саһарар ыарыыны сэрэтэр дьаһаллары ыытыы аҥардас медицинскэй үлэһиттэр эрэ соруктара буолбатах, бу уопсай судаарыстыбаннай дьаһал буолар.

Источник

ФилатоваО.Н. Сыстыганнаах саһарар ыарыы (Инфекционный гепатит).Якутск. Кн.изд-во, 1976.