Сыранов Софрон

Сыранов Софрон — сахалартан Дьаһааҕы тэрийэр хамыыһыйа дьокутаата, Хаҥалас улууһун бастакы аҕа баһылыга.

Сыранов Софрон аҕатын аата Сыран диэн эбитэ үһү, эһэтин аата — Күннээх, онтон хос эһэтинэн Маһары буолар. Софрон Хаҥалас улууһун Маалтааны нэһилиэгэр төрөөбүт (кэлин 1 Маалтааны диэн ааттанар буолбута). Софрон Сыранов бастатан туран ыраахтааҕы Екатерина II саҕанааҕы саҥа дьаһаахтары тэрийэр хамыыһыйа дьокутаата буолбутунан уонна Хаҥалас улууһун бастакы аҕа баһылыгынан биллэр.

Саҥа дьаһаахтары тэрийэр хамыыһыйа дьокутаата

1766 с. ахсынньы 14 күнүгэр (Григориан халандаарынан ахсынньы 25) ыраахтааҕы Екатерина II быыбардар хайдах ааһалларын туһунан анал ыйааҕа тахсар. Онно суруллубутунан, көс буолбатах омуктартан, хас биирдии омуктан биир дьокутаат талыллар диэн эбит. 25 сааһыттан эдэрэ суох киһи талыллар эбит.

Быыбар көс омуктарга барбатыттан сылтаан, Иркутскай күбүөрүнэтин кэнсэлээрийэтэ Саха сиригэр быыбар ааһарын туһунан боппуруоһу көтөхпөтөх даҕаны, ол да буоллар быыбар 3 улууска ааспыт — Хаҥаласка, Намҥа, Боотур ууһугар. Хас биирдии нэһилиэк улуус пэбиэринэйин талар эбит. Киин архыыпка харалла сытар докумуоннары көрдөххө, Байаҕантай улууһун кинээстэрэ, аҕа баһылыктара Хамыыһыйаҕа дьокутаат ыыталларын аккаастаммыттар "ссылаясь на отсутствие достойного в грамоте читать и писать, умеющего и на то, что "о нуждах наших заявлено в Якутске "О расположении ясаков комиссию". Ону тэҥэ дьокутааттаналларыттан Бороҕон улууһун Бороҕон нэһилиэгин сахалара аккаастаммытар, "за неимением общих нужд и за ненадобностью от наслега нашего депутата". Ол да буоллар, атын нэһилиэктэр Федор Николаев диэн киһини талбыттар. Боотур ууһугар Хатылы нэһилиэгин аҕа баһылыгын Киретябит Корегеев диэни талбыттар.

Хаҥалас улууһугар Софрон Сыранов талыллыбыт (сурэхтэммитинэн — Василий Вениаминович Сыранов), улахан тойон, Тыгын хос хос хос сиэнэ.

Өлүөхүмэ сахалара дьокутаат талартан аккаастаммыттар "от нас из Олекминска к тому делу не изыскали" диэн суруйбуттар уонна С.Сырановы өйүүбүт диэн биллэрбиттэр. Нам улууһун кинээстэрэ эмиэ Сырановы өйөөбүттэр "выбрали признанного в сей должности способным в депутаты Хангаласского улуса князца Софрона Сыранова". Сыранов кандидатуратын ыраах Бүлүү сахалара кытта талбыттар. Хаҥалас, Дьаархаан, Бордоҥ кинээстэрэ "Мы наслежные князцы собою незнанием резонов достойного в депутаты никого удостоить не посмели и присоветовали с общего согласия наслежному князцу Софрону Сыранову, ибо он человек добрый и к нам ясачным от него никаких обид и коварных поисков никогда не происходило".

Ыраахтааҕыга тиийии

Иркутскай дьаһалтата быыбары биллиммэтэх. Ол да буоллар саха кинээстэрэ Сыранов Москуба куоракка ыраахтааҕыга тиийиэхтээх диэн туруорсубуттар. Иркутскайдааҕы күбүөрүнэ кэнсэлээрийэтэ эппиэтинэстэн куттанан, Сыраанабы Тобольскай куоракка Бүтүн Сибиир күбүрүнээтэригэр Чичериҥҥа ыыппыт, сахалар дьокутаат талар бырааптара суохтарын санатан туран. Тобольскай куоракка Сенат бастакы департамена 1768 с. от ыйын 4 к. маннык быһаарыыны ылбыт: "в числе прочих депутатов принять не можно и следовательно, объявить ему, чтобы он ехал по-прежнему в свои улусы".

Ол да буоллар Софрон Сыранов Москуба куоракка ыраахтааҕыга тиийбит, алта саһыл тириитин бэлэх тириэрдибит уонна саха омугар дьокутаатынан анаа диэн көрдөспүт. Нуучча тылын билбэт буолан, икки тылбаасчыттаах барбыт — Уйбаан Заровняев уонна Борокуоппай Уваровскай. 1768 с. алтынньы ый 23 күнүгэр Хамыыһыйа мунньаҕар ыраахтааҕы анал уурааҕа тахсыбыт "о принятии Сыранова в число прочих депутатов и о произвождении ему надлежащего жалования, так как иные якуты не точно кочевые, но зиму прибывают в своих жилищах".

Софрон Сыранов оннук дьокутаат буолбут. Сибиир омуктарыттан 5 киһи киирбит, ол быыһыгар Илин Сибииртэн 3 киһи — Еренций Аюшин хоро бүрээттэртэн, бандида-хамбо Заяев лама - Селенга бүрээттэриттэн уонна биһиги биир дойдулаахпыт Софрон Сыранов.

Кэлиҥҥи олоҕо

Дьокутаат буолан, Софрон Сыранов үлэтин дьон накааһын хомуйарыттан саҕалаабыт. Дьон, киис аҕыйаан, дьаһааҕы уу харчыннан төлүүргэ диэн туруорсубут эбит. Онно эбии, дьаһаах төлөөччүлэр дьаам ыстаансыйаларын тутарбыт ороскуота сүрдээх улахан дииллэр эбит. Иркутскай тыраакка Хаҥаластар 10 ыстаансыйаны хааччыйан олорбуттар, Өлүөхүмэлэр — 8 ыстаансыйаны, онтон Охуоскай тыраакка Боотур уустар — 6 ыстансыйаны. Өссө биир баҕа санааннан дьаһаах төлөбүрүн саха кинээстэригэр көһөрөргө диэн эбит.

Дьокутаат Сыранов ити киирбит накаастартан үһүн туруорсубут — ыстансыйалары үбүлээһин, дьаһаах хомуурун кинээстэргэ биэрэри. Бэлиэтээн көрдөххө, ити туруорсуулар тойоттор былаастара күүһүрэригэр анаммыттар. В.Л. Серошевскай суруйарынан "уже в 1769 г. иркутскому губернатору Брилю приказано 'не посылать за ясаком сборщиков в якутские улусы, а в случае если бы не доставили в срок положенного с них ясака, то депутат, князец их Софрон Сыранов, сам должен посылать нарочных для бездоимочного сбора, чем ясачные избавятся от обид, чинимых им сборщиками'". Серошевскай бэлиэтээн көрөөһүнүнэн, ити саҕалааһыннар сахалар бэйэни бас билиниилэригэр туоһу буолбуттар уонна бэлиэр 1896 сылга дылы улахан уларыйыы киирбэтэх.

Өр кэм Хаҥалас улууһун баһылыгынан олорбут. 1790 сыллаахха Иркутскай күбүрүнээтэригэр "миигин уобалас баһылыганан оҥор" диэн этии киллэрбит. Пилль сөбүлээбэтэр даҕаны, 1792 сыллаахха сэтинньи 17 күнүгэр быыбар ааһан, Софрон Сыранов уобалас баһылыгынан талыллыбыт, ол гынан баран сотору кэминэн бэйэтэ аккаастаммыт, кырыйдым диэн.
1795 сыллаахха Софрон Сыранов 76 саастааҕа эбитэ. Ол аата кини 1719 сыллаахха төрөөбүт. Үһүйээнинэн, 3 ойохтоох үһү.

1933 сыллаахха Ксенофонтов Гаврил Васильевич уонна М. Ковинин Сыранов уҥуоҕун хаспыттара. Орто дьонтон үрдүк киһи хараллан сытара эбитэ үһү, моойугар торҕо моойторуктаах, уһун куһаагынан эриллибит, төбөтүн диэки муос тараах, түөһүгэр хурустаал кириэс бааллар үһү, хаппарга атах таҥаһа, үтүлүк, ырбаахы, плющ ыстаан, кэрсиэт, быһах баара үһү. Чардаата 4 миэтирэ кэриҥэ үрдүктээх, кэтитэ 3 миэтирэттэн тахса, иһэ олорор дьиэ курдук эбит — муосталаах, наары оронноох, сандалылаах, ол үрдүгэр иһит-хомуос, долбуур, оннооҕор икки кыра түннүк баара үһү. Чардаата 1953 сыллаахха өрт кэмигэр умайбыт.

Ылыллыбыт сирэ

• Егор Яковлев "Хангалассцы от века к веку"
• В.Л. Серошевский "Якуты"