Манчаары Баһылай

Манчаары Баһылай (Федоров Василий Федорович) (1805—1870) — бэйэтин киһи быһыытынан дьоһунун көмүскээн номоххо уонна саха устуоруйатыгар киирбит киһи. Маны таһынан кини ырыалара устуоруйаҕа бастакы ааптара биллэр сахалыы уус-уран айымньыларынан билиниллиэхтэрин сөп.

Манчаары олоҕун олуктара

1805 с. алтынньы-сэтинньи (сенат уурааҕа ахсынньы 10 к. суруллубут) — Мэҥэ улууһугар Арыылаах диэн алааска (уруккутунан Нөөрүктээйи нэһилиэгин, күн бүгүн Мэҥэ-Хаҥалас улууһун Бөкө нэһилиэгин сирэ) Федор Быттааны Ханчадаев дьиэ кэргэнигэр төрөөбүт.

1814 с. — тоҕус саастааҕар аҕата өлбүтүн кэнниттэн нэһилиэк быраабатын дьаһалынан дьиэтин кэргэнигэр хаһаайыстыба баһылыгынан ананар.

1827 (1825) с. — ыалын кыыһын Варвара Степанованы кэргэн ылар.

1827 с. — былдьаммыт сүөһүтүн, оттуур ходуһатын төттөрү ылаары абаҕатын Чоочолуун сууттаһарыгар иирсэн, нэһилиэк чарчыыналарын дьүүлүнэн таһыллар.

1827 с. — Чоочо баай эдэр кэргэнин малын суолга көрсөн былдьаан нэһилиэк «сибииркэтигэр» угуллар, онтон күрүүр.

1827 с. — Егор Слободчиков туттаран, земскэй суутунан уон охсуунан таһыллан, остуруок хаайыытыгар угуллар.

1828 (1826) с. — Вера диэн кыыстаналлар.

1828 с. муус устар — өрүс мууһун көйөн болуот бэрэбинэлэрин оруу сылдьан остуруок хаайыытыттан күрүүр. Чыычаах Уйбаан тыллабырынан кыһын тутуллар.

1830 с. сэтинньи — Земскэй суутунан түөрт уон биэс охсуунан таһыллан хаатырга үлэтигэр Охуоскайга ыытыллар.

1832 с. бэс ыйа — Юдома өрүһүн баһыгар болуот уһаара сылдьан Охуоскай хаатыргатыттан күрүүр.

1833 с. кулун тутар ыйа — Нөөрүктээйигэ Иван Сивцев ампаара түүн алдьатыллан 597 солк. мала уоруллубутугар холуобунан дьыала тэриллэн силиэстийэ саҕаланар.

1833 с. балаҕан ыйын 24 к. — сэтээтэл Атласов, хаһаак Свешников сүүсчэкэ киһилээх бөлөхтөрө Күөх Кэтириинэлиин олорор ииннэриттэн туталлар.

1833-1836 сс. — силиэстийэ ыытыллар.

1836 с. атырдьах ыйын 31 к. — уокуруктааҕы суут дьүүлүн бүтэһик уурааҕа тахсар.

1836 с. сэтинньи 24 к. — дьыаланы Иркутскай күбүрүнээтэрэ сенат көрүүтүгэр ыытар.

1837 с. ахсынньы 31 к. — Правительствующай сенат Департаменын холуобунай дьыалаларга Палаататын уурааҕа тахсар.

1838 с. кулун тутар 10 к. — отут охсуунан куорат болуоссатыгар таһыллан, Иркутскайдааҕы туус оргутар собуокка хаатырга үлэтигэр ыытыллар.

1841 с. — Нерчинскэйгэ таас чох хостуур рудникка хаатырга үлэтигэр көһөрүллэр.

1841 с. кулун тутар 30 к. — Анисим Трофимовтыын хаатыргаттан күрүүллэр.

1841 с. сэтинньи 25 к. — сүүһүгэр бэчээттээх миинэр ат уларса тиийбитин, аймаҕын уола тутан хаайтарар.

1842 с. бэс ыйын 15 к. — Нерчинскэйгэ этабынан ыытыллар.

1842 с. атырдьах ыйа — этап кэмигэр Аллараа-Илимскэйгэ тириэрдэн хандалатын устубуттарыгар, түүнүн хонбуойтан күрээн дойдутугар кэлэн арҕаа эҥээр улуустарын баайдарын талаталыыр.

1843 с. алтынньы — Байаас Никифоров кэргэнэ Матырыаналыын кыстыыр ииннэригэр бүгэн олордохторуна, Шахурдин урядник биэс уонча киһилээх бөлөҕө тутан остуруокка киллэрэр.

1843-1847 сс. — силиэстийэ ыытыллар.

1847 с. атырдьах ыйын 9 к, — уокурук суута уон сылга илиилэриттэн истиэнэҕэ сыабынан хараҕалыырга дьүүллүүр.

1857 с. атырдьах ыйа — суут уурааҕа толоруллар болдьоҕо кэлэр да, босхолооботтор.

1859 с. кулун тутар 13 к. — сыабыттан босхолоон, Бүлүү уокуругун Марха улууһун I Бордоҥ нэһилиэгэр үйэтин устата көскө ыытар туһунан Илин-Сибиир Кылаабынай управляющайын дьаһала тахсар. Ол күн сыабыттан босхолоон, пересыльнай хаайыыга көһөрүллэр.

1859 с. муус устар 13 к. — куорат суолун оҥоһуутугар үлэлэтэллэр.

1859 с. ыам ыйын 23 к. — күһэлэҥ көскө олорор сиригэр хандалылаах хомбуойдаммыт.

1870 сыл сэтинньи 12 к. — (уруккунан 6 күнүгэр) көскө олорон 65 сааһыгар өлбүтүн туһунан аҕабыыт Попов Михаил миэтирикэҕэ бэлиэтээбит.

Манчаары туһунан айымньылар

Чинчийээччилэр этэллэринэн саха омуга Манчаарыга анаабыт айымньылара кимиэхэ да анаммыт айымньылартан элбэҕэ буолуо. Ол курдук өссө XIX үйэҕэ икки нуучча поэттара – Матвей Александров уонна Николай Борисовскай Манчаары туһунан поэмалары суруйбуттара. Матвей Александров Манчаары хамсааһынын үгэнигэр Саха уобалаһын стряпчайынан (прокурорунан) үлэлии сылдьыбыт эбит. Маны таһынан ол туоһутунан, сыылынай суруйааччы Владимир Короленко, айар тыл аҕата Өксөкүлээх Өлөксөй, саха үөрэхтээҕэ, поэт Николай Тимофеев-Терешкин саҕаттан үгүс фольклорист, кыраайы үөрэтээччи Манчаары туһунан хомуйбут тыһыынчанан үһүйээннэрэ, норуот ырыалара буолаллар.

Саха маҥнайгы дырааматынан биллэр «Манчаары түөкүн» диэн айымньытын оччотооҕу саха омук үөрэхтээхтэрин бас-көс киһитэ Баһылай Никифоров-Күлүмнүүр 1907 сыллаахха сыанаҕа туруорбута. Уос номоҕо этэринэн Күлүмнүүр бу айымньытын Манчаары сыппыт хаайыытыгар сытан 1905 сыллаахха саҕалаабыт. 1920 сыллаахха улуу Алампа "Манчаары" диэн пьесатын туруорбута. Маны таһынан, саха народнай суруйааччыта Софрон Петрович Данилов "Манчаары" диэн кылгас кэпсээннэртэн турар сэһэни, саха народнай поэта Иван Михайлович Гоголев "Манчаары" диэн романы суруйбуттара. Саха академическай тыйаатырыгар Айсен Дойду сценарийынан Сергей Потапов "Мэҥэ халлаан оҕото", Баһылай Күлүмнүүр суруйуутунан Руслан Тараховскай "Манчаары" пьесалара турбуттара.

Манчаары олоҕун чинчийии

Билим өттүттэн бастакынан чинчийбит киһинэн историческай наука кандидата Ольга Ионова буолар. Кини 1946 сыллаахха «Манчаары Баһылай» диэн үлэтэ, сахалыы, туспа кинигэнэн тахсыбыта. Бу үлэтигэр автор: «Манчаары хамсааһына улам үгүс дьону-сэргэни бэйэтигэр тардан, улам кэҥээн испит, саха суоҕун-дьадаҥытын ортотугар улам дириҥник силистэнэн испит, онон улуус баайдарын, тойотторун утары үлэһит норуот күргүөмнээн күрэстэһэр хамсааһына буолаары гынан испит эбит», — диэн суруйар.

Иккис билим таһымнаах сыанабылы Георгий Башарин «История аграрных отношений» диэн бөдөҥ үлэтигэр биэрбитэ. Өскөтүн Ионова Манчаары хамсааһына баайдары эрэ утары этэ диэбит буоллаҕына, Башарин нуучча администрациятын уонна олохтоох баайдар батталлара этэ диэн быһаарар.

1990-с сыллар кэннилэриттэн история үгүс боппуруостарыгар саҥалыы көрүү ирдэммитэ. Онон сэбиэскэй былаас сылларыгар аата улаханнык ааттаммыт Манчаары Баһылайга сыһыан уларыйбыта. Биир өттүнэн көрүү кылаассабай охсуһуу кыараҕас көрүүтүттэн быдан кэҥээбитэ, иккис өттүнэн буруйу оҥорбут талабырдьыт курдук көрдөрүү, аанньа ахсарбат чычаас суруйуулар тахсар кыахтаммыттара. Ол эрэн дириҥ хорутан сыаналааһыннар эмиэ бааллар. Оннук, суруйааччы, РФ уонна СР үтүөлээх юриһа Николай Борисов-Уус «Манчаары Баһылай – юрист көрүүтүнэн: докумуоҥҥа олоҕурбут сэһэн» диэн кинигэтэ 2012 сыллаахха бэчээттэнэн тахсыбыта. Кырдьаҕас юрист үлэтигэр Манчаары дьыалатын халбаҥнаабат сокуон хараҕынан сыаналыырга холоммут.

Манчаары аата ааттаныыта

1921 сыл ахсынньы 23 к. — Манчаары аатынан культурнай-сырдатар уопсастыба тэриллэр.

1921 сыл ахсынньы 28 к. — «Манчаары» хаһыат тахсар.

1974 сыл — антрополог-скульптор Г.В. Лебединская Манчаары скульптурнай мэтириэтин оҥорор.

1979 сыл от ыйа — Манчаары уҥуоҕар монументальнай өйдөбүнньүк туруоруллар.

Төрөөбүт улууһугар Мэҥэ Хаҥаласка Манчаары музейа үлэлиир.

Манчаары бирииһигэр өрөспүүбүлүкэтээҕи спортивнай оонньуулар ыытыллаллар.