Сеченов Иван Михайлович
Сеченов Иван Михайлович (1829–1905) — миэдик, биолог, Москуба университетын бочуоттаах профессора, психология наукатын төрүттээччилэртэн биирдэстэрэ.
| Төрөөбүт күнэ | атырдьах ыйын 1(13) күнэ 1829 сыл |
| Төрөөбүт сирэ | с.Теплый стан, Курмышский уезд Симбирскай губерния |
| Өлбүт сыла | 1905 сыллаахха сэтинньи 2(15) күнэ |
| Өлбүт сирэ | Москва |
| Научнай сферата | физиология, психология |
| Үлэлээбит сирэ | Новороссийскай университет,Санкт-Петербург университета, бестужевскай курстара, Московскай университет |
| Үөрэммит сирэ | ИМУ (1856) |
| Учуонай стиэпэнэ | медицинэ доктора (1860), зоология доктора (1870) |
| Учуонай аата | СПбАН кэрриспэндиэн чилиэнэ (1869), бочуоттаах професссор (1896) |
| Биллиилээх үлэлэрэ | физиологическай школа төрүттээччитэ |
Биографията[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Дворяниннар дьиэ кэргэнигэр төрөөбүтэ.Бастыҥ билиилэри дьиэтигэр ылбыта.Санкт-Петербурга баар Главнай военно-инженерскайскай училищага үөрэммитэ(1843-1848),Киев куоракка сапернай баталыйыаҥҥа сулуусбалыы киирбитэ.1850 сыллаахха сулуусбатын тохтотон Москва университет миэдицинскэй хайысхаҕа үөрэнэ киирбитэ, 1856 сыллааха лекарь үөрэҕин туйгуннук бүтэрбитэ. 1856-1860 сыллаахха бэйэтин харчытынан омук сиригэр баран физиология науканы өссө чинчийэн биэрбитэ. Берлинскай, Лейпцигскэй, Гельденсбиэргскэй университеттарга улуу физиолоктарга үөрэммитэ.
1860 сыллаахха миэдицинскэй доктор стиэпэнин ыларга «Материалы для будущей физиологии алкогольного опьянения» диэн тиэмэлээх диссертациятын көмүскээбитэ, ол кэннэ Медико-хирургическэй академияҕа физиология хайысхатыгар адьюнкт буолбута, манна сылдьан бүтүн Россияга бастакы физиологияны чинчийэр лаборотория тэрийбитэ.1889 сыллаахха Москваҕа көһөн Московскай университетка физиология хайысхатыгар оҕолору үөрэппитэ.
Кини научнай үлэтэ бүтүн физиология уонна психология кыьалҕаларын чинчийэрэ :киһи тыынар физиологиятын, салгын эргиирин, киһи туһалаах компоненнарын эргиирэ уонна ньиэрбэ быччын физиологията. Саамай чинчийбит хайысхата буолар ортоку ниэрбэ систиэмэтэ.1863 сыллаахха киһи мэйиитэ тоҕо тохтоон үлэлиирин быһаарбыта уонна норуокка кэпсээбитэ. Сеченов чинчийиилэрэ физиология наукатын улаханнык сайыннырбыттара.
Наҕараадалара[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Московскай университет бочуоттаах профессора (1896) Статский дьин сүбэлээччитэ (1878) Биологическай разряд корреспондент чилиэнэ(1869-1904), Императорскай академия наукатын бочуоттаах чилиэнэ (1904) Святой Станислав 1 стиэпэннээх, Святой Анна 3 стиэпэннээх, Святой равнопольстоннайй Владимир 3 стиэпэннээх орденнар кавалера.
Аатын үйэтитии[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
- 1925 сыллааха физиологическай лабороторияҕа (билиҥҥэнэн уопсай физиология институт РАМН) кини аатынан музей баар.
- 1955 сыллаахтан олоро сылдьыбыт сирин кини аатынан ааттаабыттар.
- 1955 сыллаахха Россия бастыҥ медицинскэй институт кини аатын сүкпүтэ.
- 1956 сыллаахха кини аатын физиология наукатын хайысхатыгар бириэмийэ олохтообуттар.
- 1970 сыллаахха Норуоттар икки ардыларынааҕы сулуһу чинчийэр сибээстэһии Ыйга баар кратеры кини аатынан ааттаабыттар.
- 1989 сыллаахха Крымскай астрофизическэй обсерватория астероикка кини аатын иҥэрбиттэрэ.
Литэрэтиирэ[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
- Сеченов, Иван Михайлович // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
- Сеченов Иван Михайлович — статья из Большой советской энциклопедии.
- И. М. Сеченов (некролог) // Сибирский листок. — Тобольск. — № 91. 20 ноября 1905
- Введенский Н. Е. И. М. Сеченов // Труды С.-Петербургского общества естествоиспытателей. — 1906. — Т. 36. — Вып. 2.
- Иванова О. М. Анатомический и молекулярный принципы в новых технологиях исследования патологического процесса ишемической болезни . — С. 54—58.
- Кекчеев К. Х. И. М. Сеченов. — М., 1933. — (Жизнь замечательных людей)
- Коштоянц Х. С. И. М. Сеченов — М., 1950.
- Ноздрачёв А. Д., Пастухов В. А. VIVOS VOCO Гениальный взмах физиологической мысли. К 170-летию со дня рождения И. М. Сеченова // «Природа». — № 11. — 1999.
- Белов П. Т. Материализм Сеченова. — М., 1949
- Ухтомский А. А. И. М. Сеченов в Ленинградском университете // Ухтомский А. А. Доминанта души. — Рыбинск, Рыбинское подворье, 2000.
- Фридланд Л. С. Страницы одной жизни. — Л.: Лениздат, 1959.
- Ярошевский М. Г. И. М. Сеченов. — Л., 1968.
- Мирский М. Б. И. М. Сеченов — М.: Просвещение, 1978. — 120 с. — (Люди науки).
- Мирский М. Б. Революционер в науке, демократ в жизни: Иван Михайлович Сеченов — М.: Знание, 1988. — (Творцы науки и техники).
- И. М. Сеченов (некролог) // Сибирская торговая газета. № 247. 18 ноября 1905 года. Тюмень.
- Императорский Московский университет: 1755-1917 : энциклопедический словарь / А. Ю. Андреев, Д. А. Цыганков. — М.: Российская политическая энциклопедия (РОССПЭН), 2010. — С. 653—654. — 894 с. — 2 000 экз. — ISBN 978-5-8243-1429-8