Саха суруга
Саха тылын суруга XX ү. дылы хас да көрүҥнээх этэ. Бастакы системаламмыт саха алпабыытын Семен Новгородов 1917 c. айбыта, Омуктар икки ардыларынааҕы фонетик алпабыыкка олохтоноро. 1929 c. Новгородов алпабыыта Унификацияламмыт түүр алпабыытыгар уларытыллыбыт. 1939 c. Кирилл алпабыыта ылыныллыбыт.
Эрдэтээҕи алпабыыттар
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Норуот сэһэннэриттэн көстөрүнэн уонна тыл көрдөрөрүнэн сахалар нууччалар кэлиэхтэрин инниттэн сурук туһунан өйдөбүллээхтэр. Ол гынан баран оччотооҕу кэмтэн туох да сурук пааматынньыга хаалбыта көстубэт
Нууччалар кэлбиттэриттэн да кэнниттэн ыраахтааҕы былааьын национальнай политката сахаларга сурук үөскүүрүгэр кыах биэрбэт этэ. Сахалар ортолоругар христианствоны ситиьиилээхтик тарҕатар эрэ туһуттан таҥара дьиэтин үлэһиттэрэ 1819 с. аан бастаан христианскай итэҕэл сүрүн кинигэтин - катехизиһы кылгатан сахалыы тылбаастаан бэчээттэтэргэ күһэллибиттэрэ.
Кинигэ Иркутскайга тахсыбыта, сахалыы тылбааьыгар оччотооҕу нуучча алфвитын туох да уларытыыта суох туһаммыттара.
Бу кинигэни таҥара дьиэлэригэр аҕабыттар эрэ туһаналлара. Тылбааһа даҕаны бэрт мөлтөх этэ. Тылбаас уонна онно туттуллубут алфавит авторынан Өлүөхүмэ аҕабыта Георгий Попов диэн ыйаллар
1851 сыллаахха Отто фон Бөтлингк диэн улахан үөрэхтээх киһи аан дойдуга аатырбыт "Сахалар тылларын туһунан" (Über die Sprache der Jakuten) диэн дьоһуннаах научнай грамматиканы ниэмэстии тылынан суруйан бэчээттэпитэ. Онно кини оҥорбут алпабыыта баара. Академик Отто фон Бөтлингк алпабыыта кэнники сахалыы алпабыыттары тупсаран оҥорорго тирэх буолбута.
Академик О. Н. Бөтлингк маннык нөҥүө букуубалар алпабытынан туһаммыта: А а, Ӓ ӓ, О о, Ӧ ӧ, І і, Ы ы, У у, Ӱ ӱ, К к, Х х, Г г, Ҕ ҕ, Ҥ ҥ, Т т, Д д, Н н, Ч ч, Џ џ, Н' н', П п, Б б, М м, Ј ј, Ɉ ɉ, Р р, Л л, L l, С с, Һ һ. Уһун аһаҕас дорҕооннор буукуба үрдүнэн сурааһын (макрон) бэлиэтэммиттэрэ.
Бастакы латыын алпабыыта (Новгородов алпабыыта)
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Советскай былаас бастакы сылларыгар үөрэҕэ суох саха киэҥ маассатын сурукка үөрэтэргэ нууччалыы алпабыыт табыгаһа суоҕа биллибитэ. Саха тылын доҕооннорун таба көрдөрунэн, латынныы алпабыыт быдан ордук курдуга.
Латынныы алпабыыт буукубаларын туһунан, сахалыы алпабыыт 1917 сыллаахха тыл үөрэхтээҕэ саха киһитэ Семён Андреевич Новгородов оҥоробута. Бу алпабыыт ааҕарга–суруйарга уустуктардааҕа, онон төһө да үтүө суолталааҕын иһин уһуннук туттуллубатаҕа.
Иккис латыын алпабыыта (Яҥалиф)
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1929 сыллаахха латынныы алпабыытка олоҕурбут тупсарыллыбыт алпабыытка киирии буолбута. Кини уон сыл сулууспалаабыта.
1929-1939 сыллардааҕы саха латин алпабыыта[1]
| A a | B в | C c | Ç ç | D d | E e | G g | Ƣ ƣ |
| H h | I i | J j | K k | L l | Lj lj | M m | N n |
| Nj nj | Ꞑ ꞑ | O o | Ɵ ɵ | P p | Q q | R r | S s |
| T t | U u | Y y | Ь ь | ' |
Саха кирилл алпабыыта, 1939 сылтан ыла
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Онон 1939 сыллаахха нууччалыы алпабыыт буукубаларын туттарга тиийбиппит.
| А а | Б б | В в | Г г | Ҕ ҕ | Д д | Дь дь | Е е |
| Ё ё | Ж ж | З з | И и | Й й | К к | Л л | М м |
| Н н | Ҥ ҥ | Нь нь | О о | Ө ө | П п | Р р | С с |
| Һ һ | Т т | У у | Ү ү | Ф ф | Х х | Ц ц | Ч ч |
| Ш ш | Щ щ | Ъ ъ | Ы ы | Ь ь | Э э | Ю ю | Я я |
Саха тылын дорҕоонноро уонна суруллуулара
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]| Кириллица | Аата | IPA | быһаарыылар |
|---|---|---|---|
| А а | а | /a/ | |
| Б б | бэ | /b/ | |
| В в | вэ | /v/ | Нуучча тылыттан киирии тылларга эрэ туттуллар |
| Г г | гэ | /g/ | |
| Ҕ ҕ | ҕэ | /ɣ/, /ʁ/ | |
| Д д | дэ | /d/ | |
| Дь дь | дьэ | /ɟ/ | |
| Е е | е | /e/, /je/ | Нуучча тылыттан киирбит тылларга эрэ туттуллар |
| Ё ё | ё | /jo/ | Нуучча тылыттан киирбит тылларга эрэ туттуллар |
| Ж ж | жэ | /ʒ/ | Нуучча тылыттан киирбит тылларга эрэ туттуллар |
| З з | зэ | /z/ | Нуучча тылыттан киирбит тылларга эрэ туттуллар |
| И и | и | /i/ | |
| Й й | йот | /j/, /j̃/ | q |
| (Ҋ ҋ) | мурун йот | /j̃/ | |
| К к | ка | /k/, /q/ | |
| Л л | эл | /l/ | |
| М м | эм | /m/ | |
| Н н | эн | /n/ | |
| Ҥ ҥ | эҥ | /ŋ/ | Лигатура «НГ» (заднеязычное «Н») |
| Нь нь | эньэ | /ɲ/ | «сымнатыы бэлиэлээх Н» (сымнаҕас «Н») |
| О о | о | /o/ | |
| Ө ө | ө | /ø/ | «туорайдаах О» (ниэмэс «Ö» майгынныыр) |
| П п | пэ | /p/ | |
| Р р | эр | /r/ | |
| С с | эс | /s/ | |
| Һ һ | һэ | /h/ | Ааҥыл эбэтэр ниэмэс «H» курдук |
| Т т | тэ | /t/ | |
| У у | у | /u/ | |
| Ү ү | ү | /y/ | «Көнө У» (ниэмэс «Ü» курдук) |
| Ф ф | эф | /f/ | Нуучча тылыттан киирбит тылларга эрэ туттуллар |
| Х х | ха | /x/ | |
| Ц ц | цэ | /ʦ/ | Нуучча тылыттан киирбит тылларга эрэ туттуллар |
| Ч ч | че | /c/ | |
| Ш ш | ша | /ʃ/ | Нуучча тылыттан киирбит тылларга эрэ туттуллар |
| Щ щ | ща | /ɕː/ | Нуучча тылыттан киирбит тылларга эрэ туттуллар |
| Ъ ъ | кытаанах бэлиэ | /◌./ | Нуучча тылыттан киирбит тылларга эрэ туттуллар |
| Ы ы | ы | /ɯ/ | |
| Ь ь | сымнатар бэлиэ | /◌ʲ/ | Нуучча тылыттан киирбит тылларга эрэ туттуллар |
| Э э | э | /e/ | |
| Ю ю | ю | /ju/ | Нуучча тылыттан киирбит тылларга эрэ туттуллар |
| Я я | я | /ja/ | Нуучча тылыттан киирбит тылларга эрэ туттуллар |
1. Саха тыла сүүрбэ аһаҕас дорҕоонноох: а, аа, о, оо, э, ээ, ө, өө — киэҥ; и, ии, ы, ыы, у, уу, ү, үү — кыараҕас; иэ, үө, ыа, уо — дьуптуон.
2. Саха тыла сүүрбэ бүтэй дорҕоонноох: б, г, ҕ, д , дь, й (j), л, м, н, нь, ҥ, р, һ — ньиргиэрдээх; к, п, с, т, х, ч — ньиргиэрэ суох.
3. Уһун аһаҕас, дьуптуон уонна хоһулаһар бүтэй дорҕоон сурукка икки буукубанан суруллар, холобур: таас, туус; ыар, иэс, уос, үөс; аттаах,муннук.
4. Хоһуласпыт ньнь бүтэй дорҕооҥҥо биир сымнатыы бэлиэтэ суруллар, холобур: оонньоо, оҕонньор, булгунньах, чаанньык.
5. Мурун (ȷ̃) дорҕооно сурукка й буукубанан бэлиэтэнэр.
Быһаарыылар
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]- ↑ Saqa tьla: Maꞑnajgь oskuolaƣa yөrener kinige: Grammaatьka uonna Orpograapьja. Bastakь caaha / Siipsep M.K.. — Çokuuskaj: Sudaarьstьba Saqa Sirineeƣi Beceettiir Suuta (SSSBS), 1935. — 56 с.
Сигэлэр
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]- 1917 сылга дылы саха тылынан тахсыбыт кинигэлэр хомуурдара Архыыптаммыт 2012, Кулун тутар 9 күнүгэр.
- К унифицированному тюркскому алфавиту (из истории якутской письменности) // «Илин», №1-2, 1999
- Omniglot
- Minority Languages of Russia entry Архыыптаммыт 2007, Муус устар 28 күнүгэр.