Оһол үөскээһинэ

Быстах өлүүгэ, оһолго түбэһииттэн үлэлии-хамсыы сылдьар киһи куруук сэрэнэн, харыстана сылдьара ордук. Айылҕаҕа сылдьар кэмҥэ киһи бэйэтин бэйэтэ эрэ харыстанарыгар тиийэр. Барыттан бары олус сэрэнэ сылдьыы үлэһит киһиэхэ соччо кыаттарбатар даҕаны куттал суоһуур өрүттэрин арааран билии уонна олортон сэрэнии хайаан да эрэйиллэр. Манна улахан туһаны “Таҥара сэрэҕи таптыыр” диэн үөрэх оҥорор. Араас элбэх улахан тиэхиникэ, саа-сэп дэлэйиититтэн арай сэрэхтээх буолууга үөрэнии эрэ киһини харыстыыр кыахтаах.

Оһол-төрүөт төрдүн «Оноҕочоон Чоохоон» эбэтэр «Оһол уола» диэн сахалар ааттыыллар. Уһун күн устата киһини 44 оһол кэтэһэр диэн этэллэр. Бу оһоллору барыларын этэҥҥэ туораатаҕына эрэ киһи утуйаары оронугар тиийэн сытар кыахтанар. Утуйа да сытан араас оһолго түбэһэр дьон эмиэ бааллар. Оронтон да охтоллор, аны тураары онно-манна да кэтиллэллэр. Оһол киһини хаһан баҕарар кэтии сылдьар, туохха эмэ сыыһа-халты туттарын куруук кэтэһэр.

Ханнык баҕарар үлэ көрүҥэр оһол тахсыбатыттан сэрэтэр аналлаах үөрэхтэри үлэһиттэр бары биллэхтэринэ уонна халбаҥнаабакка тутустахтарына эрэ табыллар. Улахан тиэхиникэлэри сөптөөхтүк, нэмин билэн туһаныы, сэрэхтээх буолуу оһол тахсыытыттан быыһыыр, харыстыыр аналлаахтар. Үлэһит дьон бэйэлэрин билиилэринэн-көрүүлэринэн, олоххо уопуттарынан туһанан эрэ араас элбэх оһоллортон көмүскэнэр, харыстанар кыахтаахтар. Арай улахан дуоһунастаах, баай дьону кинилэртэн улахан туһаны таһаарынар дьон куруук маныы, харыстыы сатыыллар.

Киһи тыыннаах буолан сылдьарыгар айылҕа эмиэ көмөлөһөр. Олоҕор көрсөр сорох быстах, соһуччу быһыылартан көмүскэнэр кыахтаах буолар эбэтэр «Ким эрэ» көмүскэһэрэ, харыстыыра кэлин биллэр. Алҕас сыыһа туттууттан, оһолтон киһи үөрүйэҕэ, уоппута, билиитэ-көрүүтэ эбиллэн истэҕинэ көмүскэнэр күүһэ эбиллэн иһэр. Үөрүйэх, билии-көрүү, уопут эбиллиитэ оһолтон көмүскэнэргэ быһаччы туһалыыллар. Охтон түһүү үөрэҕин баһылаабыт тустуук халтарыйан охтон илиитин тоһутара быдан аҕыйах буолар. Быстах түбэлтэлэргэ түбэһиигэ киһи бэйэтэ үөрэммит уопута ордук туһалыыр. Урут бу курдук быһыыга түбэһэ сыспыт буоллаҕына, билигин онтун тупсаран, саҥалыы оҥорон биэрэр кыахтанар. Оһолго түбэспэт буолууга үөрэнии сүрүн хайысхатынан киһи бэйэтэ сыыһа-халты туттубат буолууга үөрэниитэ буолар.

Сахалар туох барыта бэйэ-бэйэлэриттэн холбуу тутулла сылдьар «быалаахтар» дииллэр.

Айылҕаҕа туох барыта икки өттүттэн тутулуктанан тэҥнэһии балаһыанньатыгар тутуллан сылдьаллар. Хайа да өттүгэр аһара барыы, хамсааһын үөскээн турар тэҥнэһиини хамсатара туруга суох буолууну үөскэтэр. Олоххо туруктаах, тэҥнэһиини хамсаппат буолуу “бөҕө быаны” үөскэтэр. “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн киһи олоҕо, бэйэтин харыстаныыта эмиэ икки өттүттэн тутулуктаахтар:

Бастакытынан, киһи этэ-сиинэ айылҕа эттиктэриттэн үөскүүрүн быһыытынан эт-сиин айылҕаттан ордук тутулуктаах.

Иккиһинэн, киһи өйө-санаата сайдан үөрэх-билии көмөтүнэн этин-сиинин харыстыыра, көмүскэнэ үөрэниитэ киирсэр.

Киһи кыаҕа-күүһэ, үөрүйэҕэ эбиллэн истэҕинэ, сыыһа-халты туттунара аҕыйыырыттан олоҕун быата бөҕөргөөн биэрэр. Кыра эрдэҕиттэн олоххо тардыһар күүһэ эрчиллэн истэҕин аайытын эбиллэн биэрэн иһэр. Билэрэ-көрөрө элбээтэҕинэ, этин-сиинин эрчийдэҕинэ олоххо көрсөр ыарахаттары туорууругар санаата эмиэ күүһүрэр. Киһи санаата күүһүрдэҕинэ уохтанар, суоһурар, барыны кыайара, хоторо эбиллэр.

«Олох быата» диэн сахалар өйдөбүллэрэ чахчы буоллаҕына, киһи ол быата быһыннаҕына араас оһолго, быстах өлүүгэ түбэһэр. Оһол диэн киһи, сүөһү алҕаска эбэтэр туох эмэ дэҥҥэ түбэһэн эчэйиитэ, тугун эмэ өлөрүүтэ, өлүүтэ. Былыргы кэмҥэ оһол кэлэрэ соһуччута бэрт буолан, оһолу абааһы оҥорор диэн өйдүүллэрэ. Ким эрэ оһолтон, дьаҥтан өллөҕүнэ, тута абааһыга күтүрүүллэрэ. (1,132).

Оһол кэлиитэ киһи олоҕуттан, айылҕаттан тутулуктааҕын бэлиэтиир түгэнинэн киһи бэйэтэ эбэтэр олох чугас киһитэ оһолго түбэһиэн иннинэ түүлүгэр бу буолуохтаах оһол туһунан көрөрө буолар. Түүлү үөрэтээччилэр бу курдук көстүүлэр киһи бэйэтэ бу быһыыны уларытар кыахтаах буоллаҕына эрэ көстүөхтэрин сөп диэн быһаараллар. Киһи түүлүгэр көрбүт быһыытын таба тойонноон, ону бэйэтин кыаҕынан уларытыан сөп.

Холобурга, дьахтар түһээн массыына абаарыйатыгар түбэһэрин көрбүт. Ол иһин даачаттан айанныылларыгар оҕотунаан массыынаҕа олорсубатахтар, тимир суолунан барбыттар. Эр киһи массыынанан айаннаан иһэн абаарыйаҕа дьиҥнээхтик түбэспит.

Оһолго түбэһиэн төһө эмэ иннинэ киһи түһээн куһаҕан түүлү көрөн бэйэтэ эчэйиэн эбэтэр сууллуон сөп. Оһолго дэҥнэнээри гыммыт киһи түүлүгэр үксүн сууллар, туохтан эмэ дөлбү түһэр эбэтэр туох эмэ баттыан сөп. Бэйэ өлбүтүн эбэтэр чугас киһитэ өлбүтүн, туохха эмэ түбэспитин түһээн көрүү кэнниттэн хайаан да буолуохтаах быһыыны уларытарга тугу эмэ оҥоруохха сөп диэн этэллэр. Түүлгэ көстүбүт ити көстүүлэр илэ буолан хаалаллара элбэх дьоҥҥо биллэр.

Түүлгэ куһаҕан быһыылары, эчэйиини көрбүт киһи сэрэхтээх буолара улаатар. Бэйэтэ оннук балаһыанньаҕа түбэспэтэҕинэ даҕаны баҕар билэр киһитэ түбэһээри гыммыта көстүбүт буолар.

Оһол эрдэттэн бэлэмнэммит суол устун кэлэн иһэр курдук саҕаланар. Сахалар «Оһол быалаах» дииллэр. Оһол тахсыытыгар тириэрдэр быһыылар бары бэйэ-бэйэлэриттэн олуc күүстээх тутулуктаахтар. Бу быһыылар бары өттүлэринэн, ордук бириэмэлэрэ эмиэ олус сөпкө түбэстэхтэринэ эрэ оһол буолара табыллар. Оһол диэн олус уустук, хас да сүһүөхтээх быһыы буолар. Оһол туолуутугар тириэрдэр элбэх быһыылар бэйэ-бэйэлэригэр бириэмэлэринэн чопчу сөп түбэстэхтэринэ эрэ оһол буолара табыллар.

Маны быһаарарга биир оһол буолбут түбэлтэтин ылан ырытан көрүллэр. Бултуу баран истэхтэринэ үрдүлэринэн суор көтөн ааһан истэҕинэ биир эдэр булчут саанан ытан хабылыннарар. Саа тыаһыттан соһуйан оҕус туора ойбутугар ойоҕолуу миинэн испит оҕонньор охтон түһэн хомурҕанын уҥуоҕун тоһутан кэбиһэр.

Бу оһол тахсыытыгар тириэрдибит быһыылары барыларын кэлэн ааспыт бэрээдэктэринэн көрөн дьаарыстаатахха:

1. Сааны сэрэхтээхтик туттарга үөрэммэтэх эдэр киһи дьону кытта бултуу барсан испит.

2. Хара суор чугаһынан көтөн кэлбит.

3. Оҕонньор оҕуһу ойоҕолуу миинэн испит.

4. Уол саанан суору ыппыт.

5. Саа тыаһыттан соһуйан оҕус туора, тиэрэ өттүгэр ойбут.

6. Оҕонньор сууллан түһэн илиитинэн сыыһа тайаммыт.

Хомурҕан уҥуоҕа тостон хаалыытыгар тириэрдибит оһолу үөскэппит быһыылары аахтахха итинник элбэхтэр. Бу быһыылартан биирэ эмэ табыллан, сөп түбэһэн биэрбэтэҕэ эбитэ буоллар бу оһол тахсара кыаллыбат. Бу оһол тахсыытыгар бастакы төрүөт буолбут, син баччааҥҥа диэри тутуһуллан испит тэҥнэһиини аҥар өттүгэр хамнаппыт быһыыны буллахпытына оһол төрүөтэ көстөр кыахтанар.

Бу быһыылартан саамай сүрүннэрэ, оһол буолуутугар быһаччы сыһыаннааҕынан, оһол төрүөтэ саа тыаһа буолар диэн быһаарыыны ылыныахха сөп. Эдэр киһи сааланыан иннинэ сааны сэрэхтээхтик илдьэ сылдьыыга үөрэммитэ эбитэ буоллар итинник ытыы оҥоруллуо суоҕа этэ. Дьону кытта бииргэ баран иһэн саанан ытыалыыр диэн букатын сатамматын эдэр киһи билэрэ эбитэ буоллар оһол төрүөтэ суох буолар.

Бу оһол төрүөтүн булууга маҥнайгы быһыы буоларынан сибээстээн суор көтөн кэлиитин ааҕыахха сөп диэччилэр эмиэ бааллар. Айылҕа араас кыылларын, көтөрдөрүн бэрээдэктээх сааһыттар хаһан да ытыалыы сылдьыбаттар. Бу быһаарыы суор көтөн кэлиитин сүрүн төрүөт буолуутуттан уһулан кэбиһэргэ кыах биэрэр.

Сымнаҕас майгылаах оҕус саа тыаһыттан улаханнык соһуйуо суоҕа этэ. Оҕус соһуйан тиэрэ өттүгэр ойбокко аҥар өттүн диэки хамнаабыта эбитэ буоллар, оҕонньор атаҕар тура түһүө этэ. Охторугар илиитинэн таба тайаммыта буоллар, хомурҕан уҥуоҕа баҕар тостон хаалыа суох этэ. Оһол буолуутугар оҕонньор сэрэҕэ суох оҕуһу туора миинэн олорбута эмиэ төрүөт буолар.

Бу оһол тахсыытыгар сүрүн буруйдааҕынан саанан ыппыт киһини ааҕыахха сөп. Кини саанан сэрэхтээхтик туттуу үөрэҕин баһылаабатаҕыттан оһол төрүөтэ буолбут.

Биир кэпсээҥҥэ куһаҕан киһи дьахтары өлөрөөрү эккирэтэн кэлбит. Ааһан иһэр поезка утары анньан кэбиһээри бэлэмнэнэн кэнниттэн кэлэн испит. Бу кэмҥэ биир ааһан иһэр киһи ханнык поезд кэлбитин ыйытан, бу киһини тохтотон мэһэйдээн кэбиспит. Поезд ааһа охсон хаалбыт. Бу түбэлтэҕэ атын, сыһыана суох киһи кэлэн ыйыталаһан, мэһэйдээн кэбиһэн оһол, өлүү кыайан буолбатах.

Оһол эбэтэр өлүү бэрт кыраттан сылтанан кыайан буолбакка хааллаҕына, сахалар «Олоҕун быата» бөҕө буолан этэҥҥэ орто диэн этэллэр. Бу этиини бигэргэтэр курдук бөҕө оҥоһуулаах киһи диэн эмиэ баар. «Сылдьа түһэр оҥоһуулаах киһи буоламмын быыһанан турабын»,- диэн оһолго түбэһэ сылдьыбыт уонна ону этэҥҥэ ааспыт дьон этэллэр.

Сахалар оһол хаһан баҕарар кэлиэн сөбүн бигэргэтэн: «Киһи сырыттаҕына, сылдьар»,- диэн этэллэр. Бу этии улаханнык туоһулаабат да буоллар киһи айылҕаттан ордук улахан тутулуктааҕын бигэргэтэр этии буолар. Итини тэҥэ оһолго түбэспэт туһугар ханнык быһыылартан оһол үөскүүрүн киһи барыта билэр, олортон сэрэнэр буолара туһата улахан.

Оһолго түбэһии киһиттэн бэйэтиттэн тутулуга ордук улахан. Сэрэхтээх буолуу, эрчиллии, харыстанар ньымалары билии оһолу аҕыйатар кыахтаахтар. (2,16).

Туһаныллыбыт литература

1. П.С.Афанасьев, П.А.Слепцов, В.И.Лиханов и др. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта.- Дьокуускай: «Бичик» нац. кинигэ кыһата, 1994.- 264 с.

2. "Туймаада" хаһыат. №310. 23.06.2016.