Олох быата

Олох быата үөһээттэн Дьылҕа Хаантан тутулуктаах диэн сахалар этэллэр.

Сахалар олохторун үөрэҕэ олус киэҥ уонна дириҥ. Киһи туһунан үөрэхтэрэ оҕо кыра эрдэҕиттэн улаатан киһи буолууну баһылаан, киһи быһыылаахтык, сиэри-туому тутуһан олоҕун олорорун тэҥэ, өйүн-санаатын уларыйыыларын кытта быһаарар. Оҕо улаатан, өйө-санаата ситэн киһи буолууну баһылааһына, тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорор буолуута үөрэниитэ сахалыы өй-санаа, таҥара үөрэҕин сүрүн уратыта буолар уонна киһи олоҕу олорууга үөрэнэн, киһи буолууну баһылаабытын биллэрэр.

Дьон бары биирдэ бэриллэр олоҕу уһуннук, дьоллоохтук олоруохтарын баҕараллар. Олоҕу олоруу уһуна киһи көрсүө, сэмэй буолуутуттан, киһи быһыылаахтык, сиэри тутуһан олоҕун олорууттан ордук улахан тутулуктаах. Бары уһун олоҕу ситиспит кырдьаҕастары ахтарга олоҕун киһи быһыылаахтык олорбутун, буруйу-сэмэни оҥорботоҕун, сыыһа-халты туттубатаҕын ахталлар.

Сахалар «Олох быата» диэн үөрэхтэрэ этэринэн киһи өлөрө кэлбитин ханнык эрэ бэлиэлэринэн бэйэтэ билэр. Өлөрө чугаһаабыт киһи былыргы, бииргэ үөскээбиттэрин кэрийэн кэпсэтэрэ эбэтэр өлөрө чугаһаабыт аҕа уолугар кэриэһин курдук баҕа санаатын этэрэ, уратытык, олус истиҥник быраһаайдаһан баран барара былыргыттан биллэр.

2010 сыллаахха кулун тутар ый саҥатыгар биллэр артыыс Юрий Степанов соһуччу массыына абаарыйатыгар түбэһэн өлбүтэ. Кини премьератыгар хаһан да оонньооботох үчүгэйдик, таһаарыылаахтык оонньоон баран, дьиэтигэр тиэтэйэн ааһан иһэр массыынаны тохтотон, олорсон барбыт. Уулусса быһа охсуһуутугар күөх уот умайарын кэтэһэн тохтоон турдахтарына кэннилэригэр массыына кэлэн түспүт. Суоппар уруулун хаҥас диэки эргийээри эрдэттэн эрийэн бэлэмнээбититтэн, массыыналара иннин диэки хамныырыгар утары иһэр массыынаҕа киирэн биэрбит. Утары иһэр массыына ойоҕоско, Степанов олорор өттүгэр түспүт. Артыыс тута өлбүт.

Хас да хонон баран бииргэ үлэлиир, биир гримеркаҕа таҥнар киһитэ Тахир Рахимов артыыс малын хомуйа сылдьан суруктаах кумааҕыны булан ылбыт. Бу кумааҕыга Юрий Степанов өлүөн эрэ иннинэ сэттэ айыыны оҥорбутун туһунан билинэн суруйан уурбут эбит.

Киһи олоҕо бүтэр кэмигэр кэлбитин дьиэ кыыллара; ыттар уонна куоскалар ордук билэр эбиттэр. Биир кыыс мааны, көтөҕө сылдьарга үөрэппит куоската биир киэһэ тутаары, имэрийээри гыннаҕына куота, өссө ырдыгыныы, илиитин тырыта тыыта сылдьар буолбутуттан олус соһуйбут. Куоската аны чугаһаппат буолбут. Нөҥүө күнүгэр бу кыыс массыына абаарыйатыгар түбэһэн өлбүт. Онно илиитэ хайыта тыытыллыбытыттан көрөн бэҕэһээ куоската куота сылдьар, туттарбат буолбута арыллыбыт.

Сахалар киһи олоҕо бэйэтин өйүттэн-санаатыттан, доруобуйатыттан, күүһүттэн-кыаҕыттан улахан тутулуктааҕын таһынан тулалыыр айылҕаттан эмиэ кыра да буоллар тутулуктаах дии саныыллар. Бу быһаарыы сахалар «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиилэригэр эмиэ сөп түбэһэр уонна олох сүрүн тутулуктарын арыйар.

Киһи олоҕо айылҕаттан тутулуктааҕын билинии үөскээһинигэр сүрүн төрүөтүнэн олоххо кэлэн ааһар ханнык эмэ соһуччу быһыы буолуон иннинэ аан бастаан киһи түүлүгэр киирэн көстөрө буолар. Киһиттэн бэйэтиттэн туох да тутулуга суох түүлгэ көстүбүт быһыылар сороҕор туолан хаалаллар.

Талааннаах сэрэбиэйдьиттэр араас ньымалары туһананнар киһи ааспыт олоҕун тэҥэ, кэлэн иһэр кэмҥэ хайдах олоруохтааҕын кытта билэллэр. Киһи олоҕо эрдэттэн суруллубут суол устун баран иһэринэн инники туох буолуохтааҕын сэрэбиэйдээн таайыы табыллар.

Көрбүөччү идэлээх өтө көрөөччүлэр киһи олоҕо ханнык суолунан сайдан баран иһэрин уонна ханна тиийэн бүтүөхтээҕин эмиэ таба таайаллар.

Билигин дьон науканы уонна тиэхиникэни күүскэ сайыннарбыттарын түмүгэр айылҕаттан тутулуктаахтарын туһунан умнан кэбистилэр. Өссө ааһа баран айылҕаны бэйэтин баһылыахтарын баҕалаахтар эмиэ бааллар. Науканы төһө да сайыннарбыт иһин киһи олоҕо айылҕаттан, өйүттэн-санаатыттан, түүлүттэн, сэрэбиэйтэн туох тутулуктааҕын билигин да кыайан быһаара иликтэр.

Киһи олоҕо икки өрүттээх тутулуктааҕа дьону-аймаҕы былыргыттан ыҥырар, угуйар. Элбэх биллибэт кистэлэҥнээх буолан олох ордук интэриэһинэйэ эбиллэн иһэр. Киһи олоҕо бэйэтиттэн ураты айылҕаттан эмиэ быһаччы тутулуктааҕа дьон-аймах олохторо былыргыттан оҥкуллубут суол устун баран иһэрин курдук өйдөбүлү үөскэтэр.

Хас биирдии киһи бэйэтин олоҕор аналлаах сыаллаах-соруктаах диэн сахалар этэллэр. Ити этиилэрин барыларын холбоон киһи «Олоҕун быата» диэн ааттыыллар. Олох быата үөһээттэн Дьылҕа Хаантан тутулуктаах дии саныыллар. Ити санааларын «Мин дьылҕам буоллаҕа» диэн этиилэрэ бигэргэтэр. Киһи олоҕун быата быһыннаҕына «Арбаҕастаах да абыраабат» балаһыанньатыгар түбэһэр. Сахалар киһи «олоҕун быата» диэн этиилэрэ, немец профессора Минковскай «киһи олоҕо эрдэттэн тардыллыбыт линия устун баран иһэр» диэн этиитигэр эмиэ сөп түбэһэр эбит. (1,48). Ити «олох быата» быһыннаҕына этэҥҥэ да сылдьар киһи уһаабат диэн этэллэр.

Киһи олоҕо бүтэр кэмэ, өлөрө ханнык эрэ биллэр бэлиэлэрдээҕин, ону киһи бэйэтэ эбэтэр туора киһи билэллэрин сахалар билэллэр. Уһуннук сэриигэ сылдьыбыт киһи бу буолуохтаах кыргыһыыттан тыыннаах ордубат саллаат сирэйигэр «Өлүү күлүгэ» түһэрин хас да күн инниттэн көрөн билэрин бэлиэтиир. Киһи сирэйэ хараара өһөн хаалан көстөрүттэн өлөрө чугаһаабыт киһини өлүөн төһө эмэ инниттэн аһаҕас эттээх дьон эмиэ билэллэр.

«Киһи күннээх, балык ыамнаах» диэн өс хоһооно сахалар киһи айылҕаттан тутулуга олус улаханын билэллэрин бэлиэтиир. Бу этии киһи эмиэ сайдан, күүһүрэн ылар кэмэ бириэмэтигэр кэлэн баран, ааһан, суох буолан хааларын биллэрэр. Бу кэм кэлэн ааһыытын “Киһи күннээх, балык ыамнаах” диэн өс хоһооно биллэрэр.

Киһи айылҕаттан айыллан төрүөҕүттэн ыла төлкөтө суруллан, дьылҕата ыйыллан, бу Сир үрдүгэр бэйэтэ олорон ааһар кэмигэр тугу оҥоруохтааҕа эрдэттэн быһаарыллан сылдьарын сахалар итэҕэйэллэр.

Бөҕө быалаах киһи диэн быстах быһылааннарга киирэн биэрбэт бөҕө оҥоһуулаах киһини ааттыыллар. Бөҕө быалаах дьон сорохторо өссө бэриэччиттээхтэр. Киһи иннигэр сылдьар бэриэччиттээх буоллаҕына айылҕа бэйэтэ көрөр-истэр харыстыыр, быстах өлүүгэ киирэн биэрбэтигэр аналлаах оҥоһуулааҕын бэлиэтиир.

Хантан эмэ бэриэччиттээх киһи ыалга кэлиэн чочумча соҕус иннинэ аан маҥнай кэлбит тыаһа иһиллэн, кэлэн иһэрин биллэрэр түбэлтэлэрин кэпсииллэр. Таһырдьа киһи атаҕын тэбэнэр тыаһа иһиллибитигэр тахсан көрдөхтөрүнэ, киһилэрэ өссө кэлэ илик буолар эбит. Онтон сотору буолан баран үүт-үкчү соннук тыаһаан-ууһаан бэйэтэ дьэ тиийэн кэлэрин көрсөллөрүн кэпсииллэр.

Аан дойдуга биллэр дьонтон У.Черчилл немецтэр Лондоны күүскэ буомбалыыр кэмнэригэр буомба дьэ таба түһээри гыммытын эрдэттэн сэрэйэн, саһар сиргэ повардарын кытта баран биэрбитин билэр дьон ахталлар. А.Гитлер буомба ууруллан, тоҕо тэбээри турар самолетугар субу кэлэн баран, тоҕо эрэ киирбэккэ ааһа баран хаалбыта, онтон иккис холонууларыгар буомбалаах суумка ууруллан турар сириттэн субу тоҕо тэбиэн эрэ иннинэ халбарыйан түннүк аттыгар тиийэн биэрбитэ эмиэ биллэр.

Бэлиэтэммит дьон бириэмэлэрэ кэлэ илигинэ быстах суолга киирэн биэрбэттэриттэн айылҕа бэйэтэ көрөн истэн харыстыыра итинник эмиэ быһаарыллар. Ити майгы сахалар «Туох барыта быалаах курдук» диэн ааттыылларыгар сөп түбэһэр. Айылҕаҕа бары-барыта бэйэ-бэйэлэриттэн олус күүстээх тутулуктаах сылдьаллар. Биир тутулук арахсан хаалыыта атыттара эмиэ хамсыылларыгар тириэрдэр. Ол барыта Сир дойду үрдүгэр туох баар барыта, ыйааһын хараҕын курдук, тэҥнэһии балаһыанньатыгар ыйана сылдьалларыттан тутулуктанар.

Үгүстэр өлөр кэмнэрэ кэлбитин түһээн көрөн билэллэр. Түүлгэ куруук өлбүт дьону кытта сылдьыы өлүү кэмэ чугаһаабытын биллэрэр. Итини тэҥэ киһи өлбүт киһини кытта билбэт сиригэр барыстаҕына өлүү буолара чугаһаабыт буолар.

Олох быатын быстыыта киһи түүлүгэр киирэн көстүүтүн биллэр дьон олохторуттан сурукка киирбит холобурдар дакаастыыллар. Юлий Цезары өлөрүөхтэрин иннинэ кэргэнэ Кальпурния түһээн өлбүт кэргэнин кууһан олорорун көрөн, ытаан уһуктубут. Онтон Цезарь кэргэнэ санаарҕаабытыттан санат мунньаҕын ыытымаары гынан баран син-биир ыыппыт эрээри, өлөрүөхсүт Брут илиититтэн охтубут.

Өлүөн иннинэ Абраам Линкольн эмиэ түүлү көрбүтэ биллэр. Кини бу түүлү түһээн көрөн баран, муодарҕаан кэргэнигэр кэпсээбит. Ол түүлүгэр арай элбэх похорона дьоно баран иһэллэр үһү. Онуоха кини: «Кими көмөллөрүй?»- диэн ыйыппыт, онно: «Абраам Линкольны көмөллөр»,- диэн эппиттэр. (2,322).

Араас элбэх сэрэбиэйдьиттэр киһи бэйэтин олоҕор тугу оҥорбутун уонна өссө тугу оҥоруохтааҕын билэллэрэ киһи айылҕаттан тутулуга өссө күүстээҕин бэлиэтиир. Билэр-көрөр сэрэбиэйдьиттэр киһи олоҕун быата хаһан быстарын эмиэ билэллэр.

А.С.Пушкиҥҥа сэрэбиэйдьит эппитэ билигин дьоҥҥо барыларыгар биллэр: «Эн баҕар уһуннук олоруоххун сөп. Ол эрээри 37-с сааскар маҕан киһиттэн, маҕан аттан эбэтэр маҕан төбөттөн сэрэнээр»,- диэн эппит эбит. Бу этии туоларыттан А.С.Пушкин кыаҕа баарынан харыстана сатаан баран хайдах да кыайан куоппатах.

Мадам Ленорман С.Муравьев-Апостолга сэрэбиэйдээн таайыыта бэрт кылгас буолан баран олус чуолкай буолбут: «Эйигин ыйаан кэбиһиэхтэрэ»,- диэбит үһү. Ити кэнниттэн уон түөрт сыл ааспытын кэннэ табыллыбатах өрө турууну хам баттаан баран 4 салайааччылары ыраахтааҕы ыйыылларыгар сорудахтаабыт. (2,304).

Өтө көрөөччүлэр киһи олоҕун быата хаһан быстарын эндэппэккэ эрэ билэллэр. Болгария биллиилээх өтө көрөөччүтэ Ванга Ю.Гагарин алдьархайга түбэһиэн хас да нэдиэлэ иннинэ эппитэ биллэр: «Юрий алдьархайга түбэһэр буолбута хомолтолоох». Ол эрээри билэр дьон Москваҕа телефоннаан биллэрээри гыммыттарыгар кинилэри тохтоппут уонна: «Билигин тугу да уларытар кыах суох»,- диэн эппит эбит. Икки нэдиэлэнэн Ю.Гагарин самолета үлтү түспүтүн, онтон кини өлбүтүн туһунан хаһыакка бэчээттээбиттэр. (2,334).

Былыргы Шумерга туох барыта, государстволар, куораттар ол иһигэр киһи эмиэ биллибэт күүстэртэн тутулуктаахтарын итэҕэйэллэр эбит. Сахалар айылҕа биллибэт күүстэригэр, иччилэргэ уонна түүлгэ билигин да итэҕэйэллэр.

Айылҕа түүлү дьону сэрэтээри уонна үөрэтээри айбыт. Буолуохтаах быһыыны киһи бэйэтэ уларытар кыахтаах буоллаҕына ону биллэрэр түүл көстөр. Август диэн Рим императорын доҕорун түүлүгэр сэрии кэмигэр балаакка иһигэр өстөөхтөр илиилэриттэн император өлөрө көстүбүт. Цезарь кэргэнэ сэрэппитин үрдүнэн Сенакка баран өлбүтүн санаан Август төһө да ыалдьа сырыттар балааккаттан тахсан атын сиргэ барбыт. Сэрии саҕаламмытын кэнниттэн өстөөхтөр император балааккатын сэриилээн ылбыттар. Түүл сэрэтиитин толорбут киһи тыыннаах ордон хаалбыт. (3,дек.14 ).

Буолуохтаах быһыы түүлгэ төһө эмэ көстүбүтүн үрдүнэн сатаан таба туһамматах дьон элбэхтэр. Иччилээх, сэрэхтээх түүлү түһээбит киһи бэйэтин олоҕун эбэтэр чугас билэр дьонун тустарынан санаатыгар оҕустаран, инники олоҕун туһунан толкуйдуу түһэн ааһарын айылҕата, дьылҕата ирдиир.

Киһи олоҕо эмиэ сахалар «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиилэригэр сөп түбэһэр уонна маннык икки тутулуктардааҕа быһаарыллар:

1. Киһи олоҕо айылҕа уларыйыыларыттан тутулуктаах.

2. Киһи бэйэтэ тугу быһаарынан олоҕун оҥосторуттан уларыйар.

Киһи өйө-санаата күүскэ сайдарынан, саҥаттан саҥаны айан, айыыны оҥорон олоххо киллэрэн иһэринэн аҥардастыы айылҕа биэрбитинэн олоҕун олорорун астыммат. Киһи саҥаттан саҥаны айан, үчүгэйтэн үчүгэйи оҥорон бэйэтигэр үчүгэй буолууну ситиһиитэ олорор айылҕатын уларытарыгар тириэрдэр. Айылҕа уларыйыыта ханнык эрэ биллэр кээмэйдэри аһара барар кыаҕа суоҕа билигин биллэр буолбута дьоҥҥо санаарҕабылы үөскэтэр. Киһи бэйэтэ соҕотоҕун эрэ ордон хаалан үчүгэй буолан, тупсан сылдьара кыаллыбат, айылҕа буорту буоллаҕына олус ыарахан кэмнэр кэлиэхтэрин сөп. Онно дьон ордук улаханнык эрэйдэнэллэр.

Дьон өйдөрө-санаалара сайдан үөрэҕи-билиини баһылааһыннара, араас улахан тиэхиникэлэри, саҥаны айыылары оҥоруулара айылҕа төрүт тутулуктарын хамсаталларыттан, уларыталларыттан олохторун сүнньэ уларыйарыгар тириэрдэр. (4,17).

Туһаныллыбыт литература

1. «Илин» сурунаал. 1998, 1 N-рэ.

2. Детектив и политика. - Вып.3.- Москва: Изд-во «Новости» (АПН), 1990.- 352 с.

3. Календарь 2000. г. Кострома, ООО,»Тетра К», 1999.

4. "Туймаада" хаһыат. №312. 7.07.16.