Оҕустар (биис)
Оҕустар, түүр-оҕустар да дииллэр[1] — Орто үйэтээҕи 24 биистээх түүр омуга[2][3]. Оҕустар XI үйэҕэ диэри Киин Азияҕа уонна Моҕол сиригэр олорбуттара[4].
Түүр тыллар соҕуруулуу арҕааҥы салаатын оҕус тыллара дииллэр[4].
Оҕус төрүттээх омуктар
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Оҕустартан төрүттээх билиҥҥи түүр омуктара: туркменнэр, Сирия туркменнэрэ, Ирак туркменнэрэ, Хорезм туркменнэрэ, Анатолия туроктара, турок-месхеттинецтер, турок-киприоттар, гагаузтар, салардар уонна азербайдьаннар. XI–XIII үйэлэргэ буолбут оҕустар Илиҥҥи Кавказка уонна хотугулуу арҕааҥы Ирааҥҥа көһүүлэрэ бу сир олохтоох дьонугар күүскэ дьайбыт[5].
Аат төрдө
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]"Оҕус" диэн аат төрдө мөккүөрдээх, чинчийээччилэр араас-араас сабаҕалааһыннардаахтар.
Сорох чинчийээччилэр этэллэринэн оҕус аата "ок" (ох) диэн тылтан уонна "уз" диэн элбэх ахсаан сыһыарыытыттан үөскээбит. Ол эбэтэр оҕус диэн "охтор" диэн суолталаах буолан тахсар.
Атыттар оҕус ааты "ак" (маҥан) диэн тылтан таһаараллар уонна "аар" диэн суолталааҕын ыйаллар. "Уз" диэн тыл былыргыта "киһи" диэн суолталаах буолуон сөп уонна үгүс түгэҥҥэ "эр" диэн тылы кытта туттуллара. Онон оҕус диэн аат "аар киһи" эбэтэр "аар эр" диэн суолталаах буолуон сөп[6].
Төрүттэрэ
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]С. П.Толстов диэн чинчийээччи сабаҕалыырынан "оҕус" диэн аат былыргы массагет бииһин "аугаси" аатын кытта ситимнээх буолуон сөп. Оҕустар үөскүүллэригэр буоллаҕына массагеттартан ураты гунн-эфталиттэр, тохар-астар уонна финн-угор биистэрэ кыттыбыттар[7].
Уопсастыба тутула
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]- Йабгу — баһылык. Былаас аҕаттан оҕоҕо бэриллэрэ. Йабгу кырдьаҕастар сүбэлэригэр таллыллар этэ.
- Иналлар — йабгу оҕолоро, кэлэр баһылыктар, кинилэри атабектар иитэллэр.
- Сюбаши — сэрии баһылыга.
Былыргы оҕус биистэрэ[8]
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Бузуктар (Бороҥ охтор)
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Гүн Хаан сыдьааннара
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]- Кайя[9] (каи) (Осман аҕа ууһун төрүттээччитэ)
- Байат
- Алкаэвли
- Хараэвли
Ай Хаан сыдьааннара
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]- Йазыр
- Дөгэр (Токар)
- Додурга (Добурга)
- Йапарлы
Йылдыз Хаан сыдьааннара
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]- Афшар (Авшар)
- Кызык
- Бэгдили (Бэйдилли)
- Каркын (Каргын)
Үчүктэр (Үс Охтор)
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Гөк Хаан сыдьааннара
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]- Байандур (Ак-Койунлу аҕа ууһун төрүттээччитэ)
- Бэдьэнэ (Печенегтар)
- Чавулдур
- Чэпни
Даҕ Хаан сыдьааннара
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]- Салур (Караманид уонна Ираактааҕы Салгурлу дойду төрүттээччитэ)
- Эймур
- Алайунтлу
- Йүрэгир
Дэҥгиз Хаан сыдьааннара
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]- Игдир
- Бүгдүз
- Ивэ (Йыва) (Кара-Койунлу аҕа ууһун төрүттээччитэ)
- Кынык (Сельдьук империятын төрүттээччитэ)[10]
Оҕус тыллара
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Оҕус тыллара — түүр тыллар соҕуруулуу арҕааҥы салаата буолаллар. Оҕус тыллаахтар түүр тыллахтартан саамай элбэх ахсааннаахтар.
- Гагаузтар
- Гадьалы (гагауз-мусульманнар)
- Азербайдьаннар
- Кадьардар
- Афшардар
- Айналлу
- Сонкор түүрдэрэ
- Карапапахтар
- Туроктар
- Турок-киприоттар
- Турок-месхетинецтар
- Урумнар
- Кырыым татаардара
- Сирия туркменнэрэ
- Ирак туркменнэрэ
- Туркменнэр
- Трухменнэр
- Салардар
- Йүрүктэр
- Кашкайдар
- Караманлидтар
- Хорсан түүрдэрэ
Эбии көр
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Быһаарыылар
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]- ↑ Василий Владимирович Бартольд «Работы по истории и филологии тюркских и монгольских народов», стр. 434, Изд-во восточной лит-ры, 1968
- ↑ ФАЗЛЛАЛЛАХ РАШИД АД-ДИН. ОГУЗ-НАМЕ. Баку (1987).
- ↑ АБУ-Л-ГАЗИ. РОДОСЛОВНАЯ ТУРКМЕН. Изд. АН СССР (1958).
- ↑ 4,0 4,1 Oğuz | people. Encyclopedia Britannica.
- ↑ История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века. М., «Восточная литература», 2002. ISBN 5-02-017711-3
- ↑ Мирфатых Закиев. Аланы: кто они?. // Татары: Проблемы истории и языка. Сборник статей по проблемам лингвоистории; возрождения и развития татарской нации. Казань, 1995. — С.38-57.
- ↑ С.П.Толстов. По древним дельтам Окса и Яксарта. М. Издательство восточной литературы (1962).
- ↑ Рашид ад-Дин. Сборник летописей. Т.1. М.-Л., Издательство АН СССР, С.76, 87.
- ↑ «Some Ottoman genealogies claim, perhaps fancifully, descent from Kayı.», Carter Vaughn Findley, The Turks in World History, pp. 50, 2005, Oxford University Press
- ↑ Kafesoğlu, İbrahim. Türk Milli Kültürü. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 1977. page 134