Гагаузтар

Гагауз сирэ

Гагаузтар (гагаузтуу: Gagauzlar) — Балкаан сиригэр үөскээпит уонна олорор түүр омуга. Билиҥҥи кэмҥэ гагаузтар сүрүннээн Бессарабияҕа (соҕуруу Молдавия уонна Украинаҕа Одесса уобалаһыгар) олороллор. Сорох гагаузтар Болгарияҕа, Грецияҕа, Румынияҕа уонна да атын дойдуларга бааллар. Билигон гагаузтар уопсай ахсааннара 250 тыһыынча киһи кэриҥэ. Итэҕэллэрэ православие. Молдавияҕа гагаузтар бэйэлэрэ автономиялаахтар, Гагаузия киин куората Комрат буолар.

Төрүттэрэ

Гагаузтар төрүттэрин туһунан араас гипотезалар бааллар:

• Гагаузтар өбүгэлэрэ түүр тыллаах омуктар буолаллар: оҕустар, печенегтар, куманнар;
• Турцияҕа селдьук теорията тарҕаммыт: гагаузтар XIII үйэҕэ Добрудьаҕа көспүт турок-селдьук сыдьааннара буолаллар; кинилэр половецтары кытта булкуһан оҕус дойдутун тэрийбиттэр;
• Болгарияҕа тарҕаммыт теориянан гагаузтар түүр тылын ылыммыт болгар буолаллар;
• Гагаузтар VII үйэҕэ Волга өрүстэн Балкаанаҕа көспүт түүр тыллаах булгар омук сыдьааннара буолаллар уонна IX үйэҕэ христианствоны ылыммыттар. Бу теория тыл өттүттэн бигэргэнэр кыаҕа суох.

Гагаузтар үөскүүллэригэр ааттаммыт омуктар бары кыттыгастаах буолуохтарын сөп.

Генетическэй төрдүлэрэ

Кэнники кэмҥэ ыытыллыбыт генетическэй чинчийиилэр гагаузтар төрдүлэрин туһунан тугу даҕаны чопчу быһаарбатахтар. Чинчийээччилэр этэллэринэн гагаузтар геннэрэ араас-араас. Сорох гагаузтар Балкаан төрүт омуктарыгар чугастар, сорохтор буоллаҕына түүр тыллаах омуктарга. Гагаузтар тас дьүһүннэрэ да араас-араас. Гагаузтар Y-ДНК гаплобөлөхтөрө: I2 (23.6 %), R1a (19.1 %), G (13.5 %), R1b (12.4 %), E1b1b1a (11.1 %), J2 (5.6 %) уонна N (2.2 %). Ген өттүттэн көрдөххө гагаузтар ордук македоннарга, болгардарга уонна сербтарга чугастар.

История

Гагауз аата ХІХ үйэҕэ диэри сурукка киирбэтэх уонна ханнык да былыргы кинигэлэргэ ахтыллыбатах буолан бу омук историятын чинчийэр ыарыхаттардаах уонна мөккүөрдээх. Гагауз историятын уопсай кэрдиистэрэ манныктар:

XIII үйэ (1259–1320) – гагаузтар өбүгэлэрэ Балкаанаҕа олорон христианствоны ылыммыттар. Сүрэхтээһин үлэтин Сары Салтык диэн номоххо киирбит таҥараһыт ыыппыт.

ХIV үйэ бастакы аҥара (1320–1347) – гагаузтар кимтэн да тутулуга суох Карвун дойдутун тэрийэн олорбуттар. Бу дойду баһылыга кыпчак төрүттээх Балык бэй диэн киһи этэ. Карвун дойдута билиҥҥи Болгария хотугулуу илиҥҥи өттүгэр баар этэ, киин куората Карвун.

ХIV үйэ иккис аҥара (1347–1400) – гагаузтар кимтэн да тутулуга суох Добрудь дойдутугар олорбуттар. Бу дойду баһылыга Добрич диэн ааттаах Балык уола этэ.

XIV–XIX үйэлэргэ (1400–1812) – гагаузтар Османскай империяҕа олорбуттар. Добрудь сирэ Уз Эйалэти диэн ааттаммыт.

1597 сыллаахха Варна куоракка олорбуттар:

• христиан түүрдэр – 582 дьиэ,
• мусульман түүрдэр – 410 дьиэ,
• гректэр — 120 дьиэ,
• копттар – 31 дьиэ.

ХІХ–ХХ үйэлэргэ (1812–1917) – гагаузтар Бессарабия сиригэр көспүттэр.

ХХ үйэ:

• 1906 сыл тохсунньута – Бессарабияҕа Комрат Өрөспүүбүлүкэ тэриллибит, бу өрөспүүбүлүкэ биэс эрэ күн уһаабыт.
• 1918–1940 сс. — Бессарабия Румынияҕа холбоһон гагаузтар Румыния олохтоохторо буолбуттар.
• 1940–1941 сс. – ССРС Бессарабия сирин бэйэтигэр холбообут.

1940 сыл атырдьах ыйыгар Молдова АССР Молдова ССР буолбут. Гагаузтар үксүлэрэ МССР олорбуттар.

Тыллара

Гагауз тыла түүр тыллар оҕус бөлөҕөр киирэр. Икки диалекка арахсар: чадырлуҥ-комрат (киин) уонна вулканешт (соҕуруу).

Эбии көр

• Түүр омуктар
• Түүр тыллара

Кинигэлэр

нууччалыы

• Гагаузы // Этноатлас Красноярского края / Совет администрации Красноярского края. Управление общественных связей ; гл. ред. Р. Г. Рафиков; редкол.: В. П. Кривоногов, Р. Д. Цокаев. — 2-е изд., перераб. и доп. — Красноярск: Платина (PLATINA), 2008. — 224 с. — ISBN 978-5-98624-092-3 Архивная копия от 29 ноября 2014 на Wayback Machine
• Губогло М. Н. Гагаузы // Народы и религии мира: Энциклопедия / Ин-т этнологии и антропологии им. Н. Н. Миклухо-Маклая Рос. Акад. Наук (Москва); Гл. ред. В. А. Тишков; Редкол.: О. Ю. Артемова, С. А. Арутюнов, А. Н. Кожановский, В. М. Макаревич (зам. гл. ред.), В. А. Попов, П. И. Пучков (зам. гл. ред.), Г. Ю. Ситнянский. — М.: Большая рос. энцикл., 1998. — 928 с. — 100 000 экз. — ISBN 5-85270-155-6
• Гагаузы / Губогло М. Н., Фейгина Е. В., Колса М. М. // Восьмеричный путь — Германцы [Электронный ресурс]. — 2006. — С. 242—243. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 6). — ISBN 5-85270-335-4.
• Остапенко Л. В., Субботина И. А., Нестерова С. Л. Русские в Молдавии. Двадцать лет спустя… (этносоциологическое исследование). — М.: ИЭА РАН, 2012. — 403 с. — ISBN 978–5–4211–0067–6

атын тылларынан

• Zanet T. Gagauzluk: Kultura, ruh, adetlär: Gagauz folkloru / Inst. de Filologie al Acad. de Ştiinţe a Moldovei, Inst. de Folclor al Acad. Naţ. de Ştiinţe a Azerbaidjanului. — Ch.: Pontos, 2010. — 554, [6] p.
• Metin Omer, «Agenda politică a unui intellectual din Turcia kemalistă: Hamdullah Suphi Tanrıöver, turcismul şi găgăuzii», Intelectuali Politici şi Politica Intelectualilor, Cetatea de Scaun, 2016, p. 345—362 (ISBN  978-606-537-300-6).
• Dimitris Michalopoulos, «The Metropolitan of the Gagauz: Ambassador Tanrıöver and the problem of Romania’s Christian Orthodox Turks», Turkey & Romania. A history of partnership and collaboration in the Balkans, Istanbul: Union of Turkish World Municipalities and Istanbul University, 2016, p. 567—572. ISBN 978-605-65863-3-0 .(http://www.tdbb.org.tr/tdbb/wp-content/uploads/2016/12/ibac_2016_romanya_BASKI.pdf)

Сигэлэр

• Почему в школах Гагаузии не изучают историю гагаузов Архыыптаммыт 2019, Тохсунньу 23 күнүгэр.
• Гагаузы. Биографии гагаузов. История гагаузов. Гагаузия. Gagauzia
• Гагаузская народная музыка. — Gagauz music.
• Краткая история гагаузского народа
• Подробная история гагаузского народа