Оҕо өйүн-санаатын уратылара

Биһиги дьоммут арҕааҥҥы омуктар ситэтэ суох үөрэхтэрин тутуһалларыттан төрөппүттэрбит, учууталларбыт оҕо өйө-санаата хайдах сайдарын, улахан киһи өйүттэн-санаатыттан туох уратылаахтарын таба сыаналаабаттарыттан, кут-сүр үөрэҕин туһамматтарыттан оҕону иитиини, үөрэтиини атаахтатыы, маанылааһын диэки халытан кэбиһэллэриттэн эдэрдэр өйдөрө-санаалара туруга суоҕа улаатта, олоххо сыыһа-халты, аһара туттан кэбиһэллэрэ элбээтэ. Итини тэҥэ оҕолор атаахтык, бары барыта бэлэмигэр үөрэнэн хаалыыларыттан тулуурдара сайдыбакка үлэни-хамнаһы кыайбаттар, олоххо бары чэпчэкитин көрдүү сатыылларыттан быстах быһыыга түбэһэллэрэ эмиэ элбээтэ.

Дьоҥҥо өй-санаа, ордук кут-сүр үөрэҕэ олус улахан туһалааҕын билиниэ этибит. Биһиги улахан киһи уонна оҕо өйө-санаата уратыларын ырытыыбыт сахалар кут-сүр үөрэхтэригэр, киһиэхэ үс куттаах диэн этиилэригэр тирэҕирэр.

Бу уратылары быһаарарга анаан аан бастаан улахан киһи өйүн-санаатын, куттарын уратыларын билэрбит туһалыыр:

1. Салгын кут. Үөрэҕи-билиини ылынан иһэр, өйө-санаата сайдар, эбиллэр, үчүгэйи уонна куһаҕаны кыра эрдэҕиттэн арааран билэриттэн олоҕор таба туһанар. Ону-маны көрөн-истэн, кинигэни ааҕан, бэйэтэ үөрэтэн билэн билиитэ эбиллэн, кэҥээн иһэр. Ылыммыт билиилэрэ кэлин үгэскэ кубулуйар кыахтаахтар. Улахан киһи куруук кэриэтэ салгын кутунан салаллан олоҕун олорор. Сорохтор биирдэ эмэтэ итирдэхтэринэ, өйдөрө көттөҕүнэ ийэ куттарын салайар кэмигэр киирэн ылаллар. Үөрэх-билии көмөтүнэн, сокуоннарынан туһанан олоҕу олоруу салгын кутунан салаллан олоҕу олоруу буолар.

2. Ийэ кут. Кыра эрдэҕинэ төрөппүттэрэ иитэн биэрбит уонна бэйэтэ үөрэммит олохсуйбут үгэстэрдээх, ол үгэстэрин хаһан баҕарар тутуһар. Сиэри-туому толорор. Тугу оҥорорун урукку үгэстэригэр тэҥнээн көрөн сыаналыыр кыахтааҕыттан, үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэриттэн сыыһаны-халтыны оҥороро аҕыйах, сорохтор олох да оҥорботтор диэххэ сөп. Саҥа үгэстэри үөскэтинэр кыахтаах эрээри, ол олус уһун кэми ылар. Ол курдук кини саҥаны айыыны билбитэ, соһуйбута үгэскэ кубулуйарын тэҥэ, бэйэтэ ылынан, элбэхтик дьарыктанан, хос-хос хатылаан саҥа үгэстэри иҥэринэр кыахтанар.

3. Буор кута. Кыра эрдэҕиттэн элбэхтик хамсанан, үлэлээн этэ-сиинэ үөрүйэхтэргэ үөрэммит, үлэни-хамнаһы сатыыр, табан хамсанар. Улахан киһи буор кута саҥа, туһалаах диэбит үөрүйэхтэрин үөскэтинэриттэн сайдан, эбиллэн иһэр.

Улахан киһи өйө-санаата кыра эрдэҕиттэн олохсуйбут ийэ кутунан, үгэстэринэн уонна салгын кутунан ылынар билиилэринэн салалларыттан уонна куһаҕан быһыылары арааран билэриттэн, олору оҥорбот кыаҕа улахан.

Оҕо сайдан иһэр өйүн-санаатын уратыларын билии хас биирдии төрөппүттэн ирдэнэр көрдөбүл буолар. Оҕону кыра эрдэҕинэ иитэр-үөрэтэр судургу, көрдөрөн, үтүгүннэрэн, маннык оҥор диэн хос-хос оҥотторон биэрдэххэ оҕо, ол оҥорбутуттан, соннук үгэс үөскээн ийэ кутугар умнуллубат гына ууруллан, иҥэн иһэр. Саҥа саҥаран эрдэҕинэ маннык саҥар диэн үтүгүннэрэн, үөрэтэн биэрэр кыах хайа баҕарар ийэҕэ баар. Бу быһаарыыга олоҕуран биһиги саха тыла баар буолара, сайдара ийэлэртэн, дьахталлартан эрэ улахан тутулуктаах диэн быһаарыы оҥорбуппут. Оҕону сахалыы саҥарарга кыра эрдэҕиттэн, саҥа саҥаран истэҕинэ үөрэтэн иһиллэр.

Оҕо өйө-санаата сайдан иһиитэ улахан киһи өйүттэн-санаатыттан уратыларын билии иитии, үөрэтии таба суолунан салалларын хааччыйыа этэ. Ол уратылар манныктар:

1. Буор кут. Сатаан хамсанарга саҥалыы үөрэнэр, улаатан иһэн хаама үөрэнэ сатыыр, онтон хаамар. Ньуосканы таба тутарга син үөрэнэр, сыыһа-халты хамсанара элбэх. Хамсаныылартан оҕо буор кута сайдан, үөрүйэхтэрэ элбээн иһэр. Кыра эрдэҕиттэн сатаан хамсана үөрэммэтэҕинэ, улаатан баран көлөөх хамсаныылардаах киһи буола улаатыан, буор кута ситэ сайдымыан сөп. Туһа киһитэ буола үөрэнэриттэн үлэлиир үгэстэр, үөрүйэхтэр үөскээннэр үлэ араас хамсаныыларын үөрүйэххэ кубулутара, иҥэринэрэ түргэтиир.

2. Ийэ кут. Оҕо киһини таба көрөр кэмиттэн саҕалаан ийэ кута сайдан барар. Үгэстэргэ саҥа үөрэнэр. Тугу соһуйа көрбүтэ, билбитэ, ымсыырбыта саҥаны айыы буолан, үгэһи соҕотохто үөскэтэн ийэ кутугар ууруллан иһэр. Тугу оҥорорун хос-хос элбэхтик хатылаан үгэстэри, үөрүйэхтэри эмиэ үөскэтинэр, иҥэринэр. Үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥордоҕуна, ийэ кута элбэх үчүгэй үгэстэринэн иитиллэн үчүгэй быһыылаах киһи буола улаатыан сөп.

Төрөппүтэ боппотоҕуна, тохтоппотоҕуна куһаҕан да быһыылары элбэхтик оҥоруон, ол иһин куһаҕан үгэстэнэн хаалан куһаҕан майгыланыан, быһыыланыан сөп. “Мөҕүллүбэт оҕоттон киһилии киһи тахсыбат” диэн өс хоһооно итини бигэргэтэр. Оҕо сыыһаны, куһаҕаны оҥороро тохтотуллубатаҕына, өссө хатылаан онтун оҥороруттан куһаҕан үгэскэ кубулуйан хаалыан сөп. Оҕо туох саҥаны, уратыны билбитэ саҥаны айыы буолан уонна тугу оҥорбута барыта ийэ кутугар ууруллан, иҥэн, быһалыы үгэскэ кубулуйан иһэриттэн ийэ кута, өйө-санаата түргэнник эбиллэр.

3. Салгын кут. Оҕо салгын кута хойутаан сайдар. 5 эбэтэр 6 сааһыгар диэри оҕо тугу оҥорорун өйдөөбөт, өйүгэр туппат, умнан иһэр, тугу билбитэ барыта үгэстэри үөскэтэриттэн, бу кэмҥэ ийэ кута сайдар. 6 сааһын кэнниттэн үөрэҕи-билиини түргэнник ылынан, салгын кута күүскэ сайдан барар, тугу оҥорбутун умнубат, сарсын тугу оҥоруохтааҕын билэр кэмэ кэлэр. Оҕо өйө-санаата сайдан, умнубата үөскээбит кэмиттэн, бу уларыйыы, салгын кут сайдыыта саҕалам-мытынан ааҕыллар.

Оҕо өйүн-санаатын уратыта диэн тугу саҥа билбитин барытын; үчүгэйи да, куһаҕаны да иҥэринэн, үгэс оҥостунан иһэрэ буолар. Элбэхтик куһаҕаны оҥордоҕуна куһаҕан үгэстэнэн, куһаҕан майгыланан хаалыан сөп. Ол иһин оҕо кыра эрдэҕинэ куһаҕан быһыылары оҥорорун тохтотуу, олору оҥотторбокко, атыҥҥа, үчүгэйгэ аралдьытыы эрэ куһаҕан үгэстэргэ үөрэнэрин суох оҥорор. Онтон улаатан истэҕинэ үрүҥү уонна хараны, үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа араартаан билэрэ куһаҕан үгэстэнэн хааларыттан быыһыыр абырала буолар.

Ийэ кут киһи төрүт өйө-санаата буолар, оҕо кыра эрдэҕиттэн, ийэтин таба көрөр кэмиттэн ыла сайдан барар. Бу кут киһи илэ өйүнэн сырыттаҕына биллибэтин да иһин, киһи ханнык баҕарар быһаарыыны ылынарыгар быһаччы кыттыһан дьайа сылдьар. Ол курдук киһи ханнык баҕарар дьыаланы, быһыыны оҥороругар урут өйүгэр-санаатыгар баар, олохсуйбут билиитигэр, үгэстэригэр, ийэ кутугар тэҥнээн, сыаналаан көрөн баран биирдэ оҥорор.

Тугу эмэ оҥорорго маннык уларыйыылар тахсалларыттан ийэ кут киһини салайарын билиэххэ сөп. Киһи субу оҥороору турар быһыыта ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар сөп түбэстэҕинэ ханнык да тохтоло, бытаарыыта, эбии толкуйдааһына суох оҥорбутунан барар кыахтаах. Онтон сөп түбэспэтэҕинэ тохтуу түһэн, тээтэҥнээн, бара-бара төннөн баран оҥоруон эбэтэр бу быһыыттан букатын да аккаастаныан сөп.

Оҕо ийэ кута олохсуйа, үгэстэрэ үөскүү иликтэринэ ханнык баҕарар быһыыны, үчүгэйи да, куһаҕаны да ханнык да санаарҕабыла, кэмсиниитэ суох оҥорон кэбиһиэн сөп. Куһаҕан быһыыны оҥорон баран кэмсиммэт, санаарҕаан да көрбөт эдэрдэр ийэ куттара киһилии быһыыга кыра эрдэхтэринэ иитиллибэтэхтэрин биллэрэр. Ийэ куттара куһаҕан быһыылары оҥорбокко иитиитэ суох эдэрдэр тугу да, олус ыар быһыылары да оҥордохторуна кыратык да санаарҕаан, кэмсинэн да көрбөттөр, хата туох эрэ уратыны, саҥаны айыыны оҥорбут курдук сананыахтарын сөп.

Дьон оҥорор олус элбэх быһыыларыттан үчүгэй быһыылар элбэх өттүн ылаллар, онтон куһаҕаннар отой аҕыйахтар. Оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ аҕыйах ахсааннаах куһаҕан быһыылары аан маҥнай оҕо арааран билэргэ, олору оҥорбокко үөрэннэҕинэ, элбэх үчүгэй быһыылары оҥорор киһи буола улаатарын төрөппүттэр арааран билэллэрэ үчүгэй, бэйэлэригэр туһалаах буолуо этэ. Ол иһин сахалыы таҥара үөрэҕэ оҕону иитэр үөрэҕэр “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн этии туттуллар.

Оҕо ийэ кутун иитии диэн өйүн-санаатын төрүттээн биэрии ааттанар уонна кыра эрдэҕинэ ийэтэ иитэн, иҥэрэн биэрэрин иһин итинник ааттаммыт. (1,12).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Оҕо өйө-санаата сайдыыта / И.И.Каженкин- Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2021. – 152 с.