Оҕо саҥарар

Кыра оҕо элбэхтик ытыыр. Туга эмэ табыллыбатар эрэ ытаан биллэрэн иһэр. Ордук күүскэ аһылыга тиийбэтэҕинэ, кэмигэр кэлбэтэҕинэ ытыыра эбиллэн биэрэр.

Оҕолор ытыыллара тус-туспа. Сорохтор элбэхтик уонна күүскэ ытыыллар, кыратык уонна аҕыйахтык ытааччылар эмиэ бааллар.

“Элбэхтик ытаатаҕына ырыаһыт буолуо” диэн этии баарын билигин туттубаппыт. Ытааһын оҕо күөмэйин эрчийэрэ чахчы. “Оҕо ытаан-ытаан киһи буолар” диэн этии эмиэ баар. Оҕо ытыырын быһаарыы эмиэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэстэҕинэ, хайа да өттүгэр аһара барбатаҕына эрэ табыллар. Ол курдук бопторуор диэри ытааһына туох да үчүгэйи аҕалбат.

“Саҥара үөрэнэ илик оҕоҕо балык тылын сиэтимэ” диэн этии сахаларга баар. Бу этии суолтатын кут-сүр үөрэҕин туһанан быһаарар кыах баар буолла. Саҥарбат балык тылыгар иҥэн сылдьар буор кута оҕо саҥа сайдан эрэр күөмэйин буор кутун буккуйуон, ол иһин хойутаан саҥарарга үөрэниэн сөп. Сахаларга оҕо, дьахтар сүөһү ханнык чаастарын сиэбэтигэр аналлаах бобуулар бааллар.

Оҕо кыратыттан туох тыас тахсарын саҥарар. Өр кэмҥэ сатаан саҥарарга үөрэнэр, араастаан тыаһатан, элбэхтик саҥаран күөмэйин эрчийэр. Оҕо саҥата минньигэс, араас саҥалары барытын таһаарыан сөп. Оҕо араастаан бирилиирин, саҥарарын кыратык да хааччахтыыр сыыһа. Төрөппүттэрэ тугу саҥаралларын аан бастаан үтүктэрин туһанан сахалыы саҥарда үөрэтии кыаллар.

“Оҕо саҥатын үтүктүбэт баҕайы” диэн эбэбит этэрэ. Оҕо саҥата ханнан хаалар диирэ. Оҕо саҥатын улахан киһи үтүктэриттэн саҥата куһаҕаннык иһиллэриттэн хомойон уонна сөбүлээбэтилэр диэн саҥарарын тохтотон кэбиһиэн сөп. Оҕо бэйэтэ араас саҥалары саҥаран аан бастаан күөмэйин эрчийэрэ быстан хаалан кыайан саҥарбакка, хойутаан тылланыан сөп.

Араас тыллары саҥарарыттан оҕо өйө-санаата түргэнник сайдар, билиитэ кэҥиир. “Бу тугуй?” диэн ыйыталаһан, туоһулаһан бардаҕына тугу барытын билиэн баҕата сайдар. Ыйытыыга төрөппүт ханнык да буоллар уоскутар эппиэти биэрэн истэҕинэ табыллар.

Аан маҥнайгы саҥарар тылларын оҕо өйдөөн хаалан иһэр, хос-хос этэн хатылыыр кыахтанар. Оҕо сахалыы саҥарарын ийэлэр, эбэлэр төрүттүүллэр. Омук тыла баар буолара, уларыйбата дьахталлартан ордук улахан тутулуктаах. Ол иһин ийэлэр оҕо саҥа саҥаран эрдэҕинэ бэйэлэрин ийэ диэн, онтон оҕо аҕатын аҕа, эбэтин эбэ, эһэтин эһэ диэн ааттатан саҥарда үөрэтэллэрэ эрэйиллэр.

Ийэни ийэ диир, аҕатын аҕа диир, эбэни эбэ диэн, эһэни эһэ диэн ааттыыр оҕо саха буола улаатар кыаҕа онтон саҕаланар. Сахалыы саҥарыыны быһаарар төрүт тылларбыт ийэ, аҕа, эбэ уонна эһэ диэннэрин төрөппүттэр билиэ, оҕолорун иитиигэ, саҥара үөрэтиигэ хайаан да туһаныа  этилэр.

Арай массыынанан айаннаан иһэн кыыспыт “Бискатя, бискатя” диэн саҥалаах буолла. Тугу этэр буоллаҕай диэн өр мунаарыы кэнниттэн сберкасса буолара сылдьыбыппытыгар биирдэ билиннэ.

“Телевизоры холбоо” диэтэххэ бастакы ханаал кунуопкатын ыйан баран “Манна Горбачок олорор” диэн этиитэ ордук үчүгэйдик иһиллэрэ. Ол перестройка кэмин саҕана телевизор бастакы ханаалыгар М.Горбачев тыл этэ олороро элбэх этэ.

Кыра кыыс киэһэ аҕата кэлбитигэр “Биллээт, биллээт” диэн саҥалаах көрсүбүт. Таһырдьа сылдьан истибитэ дуу, хайаабыта дуу олус сөбүлээн саҥара сылдьыбытын “Куһаҕан тылы саҥарыма” диэн тохтоторго эрэ тиийбиттэр. Сахалар “Айыы диэмэ” диэн таҥараларын үөрэҕэ оҕону куһаҕан өйдөбүллээх тыллары саҥарбатыгар үөрэтэр, ол аата бу тыл суолтатын иҥэринэн куһаҕан үгэс оҥостон кэбиспэтин үөскэтэр, оҕону улаатан баран сыыһа туттарыттан харыстыыр аналлаах үөрэх буолар.

Төрөппүт тугу саҥарарын оҕото быһаччы үтүктэр. Кыра уол кинилэргэ эрэ кыһаммакка оонньуу сырыттаҕына эбэтэ уонна ыаллара эмээхсин дьукаахтарын туһунан кэпсэппиттэр, харыс санаатыттан чиэппэр чэйин мээрэйдиирин туһунан эппиттэр. Киэһэ дьукаахтара тиийэн кэлбитигэр кыра уол “Чиэппэр чэй” кэллэ диэн айхаллыы көрсүбүтүн сөбүлээбэтэҕин биллэрэн: “Чэй аҕалбатым”, - диэн эппитэ кэпсээҥҥэ киирбит.

Билигин биһиэхэ аҕыйах ахсааннаах омуктарга киирсэр сахаларга сахабыт тылын харыстааһын, оҕолору үөрэтии бастакы күөҥҥэ таҕыста. Ол курдук саҥарар саҥаларын уларыппыт омуктар атын тылга көһөннөр төрүт өйдөрө-санаалара сүтэрин, олохторун үгэстэрэ уларыйарын, омуктара симэлийэрин, суох буолан хааларын остуоруйа үөрэҕин үөрэтэрбититтэн бары билэбит.

Айылҕаҕа талан ылыы кытаанах сокуона омуктарга эмиэ дьайыыта тиийэр. Сахалар үөрэхтэринэн 9 үйэнэн омук уларыйар. Сайдыы, тупсуу омуктарга эмиэ киирэн иһэринэн, элбэх сайдыыны ситиспит омук саҥарар тылын уларытан, өссө сайдыылаах омук тылыгар көһөн хаалара остуоруйаҕа биллэр.

Уһун үйэлээх сахалар тимири уһаарыыны уонна уһаныыны соҕуруу сылдьан баһылаан, хоту сиргэ аҕаланнар сайдыыны, тупсууну аҕалар омукка киирсэннэр, 2,5 тыһыынча сыллар усталарыгар хоту дойдуларын баһылаан олороллор. Өссө сайдыылаах нууччалар кэлиилэригэр түргэнник кыттыһа охсон сирдэрин өссө кэҥэтиммиттэр.

Сахалар уһун үйэлэрин кэмигэр сүппүт, симэлийбит омуктары “Тыал буолбуттар” диэн ааттыыллар. Олох ханнык эрэ кэрискэ кэмигэр аатыра сылдьыбыт омуктар симэлийэн, атын омукка уларыйан, ааттара эрэ ордон хаалбыттара элбэхтэр.

Билигин Россияны күүһүрдүү олохтоох кыра омуктары суох оҥоро, симэлитэ сатааһынынан барбыта ыраатта. Сэбиэскэй былааска сэбиэскэй дьону оҥороору, аҥардастыы нуучча тыла баһылааһына сайдыбыта, билигин да салҕанан баран иһэр. Аныгы салайааччылар саха тылын оскуолаҕа үөрэтиини аҕыйата сатыыллар.

Тэлэбиисэргэ, компьютерга уонна үөрэххэ нуучча тыла эрэ туттулларыттан оҕону дьиэтигэр эрэ төрөппүттэрэ  сахалыы саҥардар, үөрэтэр кыахтаахтар. Оҕо ханнык тыл саҥарарга судургутун, дорҕоонноро аҕыйаҕын урутаан саҥара үөрэнэрин туһанан аҕыйах дорҕооннордоох саха тылын эрдэ билэрэ кыаллыан сөп.

Саха тыла дорҕоонноруттан тутулуга кытаанаҕынан киһи баарын тухары эстэр, симэлийэр кыаҕа суох. Ийэ, аҕа, эбэ, эһэ диэн тыллартан саха буолуу саҕаланар. Киһи өйдөөн-санаан оҥорор быһыыларын быһаарар биирдии сүһүөхтээх, саҥарарга судургу тыллар саха тылыгар элбэхтэр.

Биһиэхэ үөскээбит маннык ыарахан балаһыанньаҕа оҕону кыра эрдэҕинэ дьиэтигэр үөрэтэн сахалыы саҥарарын ситиһиэххэ сөп. Оҕо оскуолаҕа киириэр диэри көннөрү кэпсэтэр тылы барытын баһылыыр, табан туһанар кыахтаах. Дьиэлэригэр сахалыы саҥарар, кэпсэтэр төрөппүттэр оҕолорун сахалыы саҥарда үөрэтэр кыахтара улахан, бэйэлэрин үтүгүннэрэн, биирдии дорҕоонунан саҥардан уонна хос хатылатан истэхтэринэ кыаллыан сөп. Дьахталлар аһара нууччатымсыйан, дьиэлэригэр нууччалыы эрэ саҥаран барбатахтарына, саха тыла сүтүө, симэлийиэ суоҕа.

Төрөппүттэр оҕону кыра эрдэҕиттэн сахалыы саҥарарга үөрэттэхтэринэ, кини оҕолорун эмиэ сахалыы саҥарарга үөрэтэр кыахтаннаҕына, сахалар эбиллэн иһиэхтэрэ. (1,57).

Туһаныллыбыт литература.

1. Каженкин И.И. Оҕо өйө-санаата сайдыыта / И.И.Каженкин- Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2021. – 152 с.