Оҕо айыыны оҥороро куһаҕан

Оҕо айыыны оҥороро куһаҕан диэн сахалар таҥараларын үөрэҕэ этэр.

Сахалар олус былыргы кэмҥэ үөскээбит омук буоларбытынан олохпут, ойууннарбыт, таҥарабыт үөрэҕэ олус дириҥ силистээх, өй-санаа сайдан иһэрин олус табатык, олохтоохтук, уһун үйэлэргэ тиийэрдик быһаарар. Билигин дьон өйө-санаата сайдан былыргы тоталитарнай, диктаторскай үөрэхтэр сыыйа-баайа демократия үөрэхтэринэн солбуллан иһэр кэмнэригэр сахалар таҥараларын үөрэҕэ оҕо сайдан, үүнэн иһэр өйүн-санаатын ордук табатык быһаарарын билинэр, туһанар кэм кэлэн иһэр.

Дьон-аймахха өй-санаа үөрэхтэрэ сайдыбыттара, оннуларын булбуттара хас эмэ тыһыынчанан сыллар буоллулар. Улахан таҥара үөрэхтэрин салайааччылар, бэйэлэрин "үчүгэйбит", "үчүгэйи эрэ оҥоробут" диэн санаалара аһара баһыйарынан киһи өйүн-санаатын икки аҥы арааран тус-туспа тылларынан этэргэ тиийэн хаалбыттар. Биир киһи өйүн-санаатын икки аҥы арааран тус-туспа тылларынан этии өй-санаа тутулугар сөп түбэспэт. Ханнык баҕарар өй-санаа, таҥара үөрэҕэ оҕо этэ-сиинэ улаатыытыгар, өйө-санаата сайдыытыгар, оҥорор быһыыларын уратыларын быһаарыыга сөп түбэһиэхтээх, табатык сыаналыахтаах, ханнык да сыыһата-халтыта, уларытыыта, эбиитэ, аһара барыыта суох буолара өй-санаа үөрэҕэ туһалааҕын быһаарар уонна оҕо өйө-санаата туруктаахтык сайдыытыгар тириэрдэр.

Психологтар саҥа төрөөбүт кыһыл оҕо өйө-санаата ситэ сайда, ханнык да билии-көрүү өйүгэр-санаатыгар киирэн уурулла, мунньулла илик буолар диэн быһаараллар. Бу быһаарыыны бигэргэтэр чахчынан оҕо төрөөт даҕаны аан маҥнай тыынын ыларыгар көмөлөһөөччү эмээхсин муннун, уоһун ыраастаан биэрдэҕинэ эрэ тыын киллэрэн тыынын ылан аан маҥнайгы ытааһынын оҥорор кыахтанар. Бу тыын киллэриититтэн, тыҥата үлэлээн тыынан барыытыттан оҕо тыыннаах буолуута саҕаланар. Сахаларга тыын диэн тыл тыыннаах буолууну быһаарар.

Саҥа төрөөбүт оҕо илиитин-атаҕын мээнэ хамнатар, сараҥныыр, арай былыргы төрдүттэн бэриллибит буор кута, айаҕа үүт амтанын биллэҕинэ уһуктан, эмэр хамсааһыннары оҥорор, иһигэр үүт киирдэҕинэ куртаҕа үлэлээн аһылыгын буһаран иһэр кыахтанар.

Кыра оҕо өйө-санаата сайда, кута ситэ үөскүү илигин Курууппа ойуун «Кырдьаҕас оҕонньор, оҕо үөр буолбат» диэн этиинэн быһаарар. (1,48). Бу быһаарыы оҕоҕо үгэс буолбут өй-санаа чахчы суоҕун былыргылар билэллэрин биллэрэр.

Оҕо улаатан истэҕинэ өйө-санаата сайдыбытынан барар, сайдан иһэр санаата олус күүстээх. Оҕо ийэ кута биэс, алта сааһыгар диэри, өссө бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ үөскээн олохсуйар. Субу сибилигин билбитэ, туппута, оҥорбута барыта кини өйүгэр-санаатыгар саҥаны айыы, саҥа билии, оҥоруу буолан ууруллан, өйдөнөн хаалан иһэр. Тугу барытын күнтэн күн саҥалыы билэн, үөрэтэн ону илиитинэн тутан-хабан оҥорон өйө-санаата салгыы сайдан иһэр. Тугу билбитин, сатаабытын хос-хос хатылаан оҥорон истэҕинэ өйүгэр-санаатыгар ол оҥорбута үгэс буолан ийэ кутугар ууруллан, умнуллубат гына өйдөнөн хаалар. Оҕо кыра эрдэҕинэ аан маҥнай туох эмэ туһалааҕы оҥорбутуттан хайҕал дуу, манньа дуу ыллаҕына, ол туһалааҕын элбэхтик оҥорон бэйэтигэр үгэс үөскэтинэрэ түргэтиир. Туох эмэ туһалааҕы оҥоро, тута үөрэнэрэ үгэс буолан иҥэн хааллаҕына үлэһит, үлэни бастаан оҥорор киһи буола улаатар кыахтанар.

Бу кэмҥэ оҕо оҥорор быһыытын көрөн хааччахтааһын кини ханнык быһыыны ордук элбэхтик оҥорон ийэ кутугар иҥэринэригэр олук буолар. Үчүгэй быһыылары оҥорор оҕо, үчүгэй оҕо диэн сыаналанар, хайҕанар, манньа эҥин ылыан сөп, онтон куһаҕан, киһи оҥорбот, билбэт быһыыларын оҕо оҥороро тохтотулуннаҕына эрэ табыллар, ол быһыылары оҥорор оҕо, куһаҕан оҕо аатырар, мөҕүллэр эҥин, ол аата куһаҕан быһыылары оҥорботугар үөрэтиллэр. Оҕоҕо үчүгэй быһыылары оҥороругар үөрэтии ити курдук салгыы баран истэҕинэ оҕо өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар элбэхтик оҥорбут үчүгэй быһыылара үгэс буолан иҥэллэр, оннук быһыылары оҥорор өйдөбүллэр эрэ иҥэн хаалан олохсуйаллар.

Оҕо уонна улахан киһи өйө-санаата тус-туспалар. Улахан киһиэхэ кыра эрдэҕиттэн үөскээбит, иҥэн сылдьар үгэстэрдээх, үчүгэй уонна куһаҕан диэн өйдөбүлэ кыра эрдэҕиттэн үөскээн олохсуйбут. Кыра оҕоҕо өйө-санаата саҥа сайдан эрэринэн улахан киһи курдук олохсуйбут үгэстэрэ суох, үчүгэйи уонна куһаҕаны ситэ арааран билэ илик. Оҕо төрөппүттэрэ тугу үчүгэй дииллэрин саҥа оҥоро үөрэнэн эрэр, үгэстэргэ саҥа иитиллэр. Оҕоҕо төрөппүтэ ханнык үгэстэри иҥэрэн биэрэр даҕаны оҕо олоҕо соннук салаллар. Төрөппүт оҕону кыра эрдэҕинэ иитиигэ ылар оруола олус үрдүк.

Оҕону кыра эрдэҕинэ иитиигэ үгэстэрэ, ийэ кута үөскүүр кэмигэр олус сэрэхтээх, сыыһа туттубат, куһаҕаҥҥа үөрэппэт буолуу эрэйиллэр. Куһаҕан быһыылары оҥорор оҕону хайаан да тохтотон, үчүгэйи оҥорууга үөрэтэллэр, көрдөрөн биэрэллэр. Үчүгэй үгэстэри оҕоҕо иҥэрии, иитии төрөппүт ытык иэһэ буолар. Билигин оҕолору кыра эрдэхтэринэ үчүгэй быһыыны оҥорууга ииппэккэ, үөрэппэккэ эрэ улаатыннаран кэбиһэн "Трудные подростки" диэҥҥэ кубулутан баран көннөрө сатаан, хаайа сылдьан, эрэйдэнии буолар.

Бэйэтэ саҥаны билэргэ олуһун дьулуһар, хас биллэҕин аайытын саҥаны арыйан иһэр өйү-санааны өссө аһара баран «Эн саҥаны оҥорон ис, ай» диэн этэн үөрэтии оҕону тиэтэтэр, ыгылытар, туохха барытыгар ситэтэ суох, көтүмэхтик сыһыаннаһарга үөрэтэр, «Өссө саҥаны оҥордо ээ» диэн киһиргэтэн биэрии кинини букатын аһара барыытыгар тириэрдэр. Олус элбэх саҥаны билбититтэн уонна оҥороруттан өссө уратыны, дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥороору сыыһа-халты туттунуулары, аһара барыылары, быстах быһыылары оҥорор кыаҕа улаатан хаалар.

Быстах быһыылар диэн үчүгэйдик быһаарыллыбатах, ырытыллыбатах, оҥоро үөрэтиллибэтэх, туох содул үөдүйэн тахсара ситэ биллибэт быһыылара ааттаналлар. “Санаабычча быһыыланыы” быстах быһыыны элбэтэр. Үчүгэйи да оҥороору тиэтэйдэххэ, сыыһа-халты оҥордоххо эбэтэр саҥаны айыы табыллыбатаҕына, сатамматаҕына эмиэ быстах быһыыга кубулуйар уратылаах. Быстах быһыылар куһаҕаны оҥорууга тэҥнэнэллэр.

Хас киһи барыта тус-туспаларын курдук оҕо өйө-санаата, сайдан иһэр күүһэ тус-туһунаннар. Сорох уолаттар даҕаны, ордук кыргыттар бэйэлэрэ көрсүө, сэмэй майгылаахтарыттан, кыра эрдэхтэриттэн «Аһара барыма, айыыны оҥорума» диэн бобууну, хааччаҕы букатын да истибэккэ, билбэккэ эрэ улаатыахтарын сөп. Өссө биир эмэ бытаан, сыппах майгылаах оҕолору өрө тардан, батыһыннаран, тугу эмэ саҥаны оҥордохторуна хайҕаан, манньалаан эҥин биэрии туһалаах.

Оҕо барыта сыппах, илиититтэн сиэтиллэ сылдьар буолбатах. Yгүс уолаттар, ол иһигэр кыргыттар даҕаны саҥаны элбэҕи оҥорор күүстэрэ, кыахтара таһынан таһымныыр, үксүгэр аһара барар, бииртэн биир саҥаны, ол аата урут билбэттэрин була охсон оҥорон иһэллэр. Таҥара үөрэҕэ оҕо өйө-санаата аһара барарыттан харыстыыр, «Аһара барыма», «Айыыны оҥорума» диэн үөрэтэн, сыыһа туттан куһаҕаны оҥорорун аҕыйатар.

Саха дьоно уол оҕо иитиитигэр ордук улахан оруолу биэрэллэр. Билигин уол оҕо өйө-санаата сайдыыта, билиигэ-көрүүгэ дьулуура, саҥаны айа, айыыны оҥоро сатыыра кыыс оҕотооҕор лаппа үрдүк диэн этиини үөрэхтээхтэр кытта бигэргэтэллэр.

Сорох уол ураты элбэх саҥаны оҥорон иһэр майгылаах буоларын көрбүт-истибит эбэлэр ордук билэллэр. Субу харахтарын арааран ылалларын кытта, субу оҥоро олорорун быраҕан тугу эмэ атыны оҥоро охсор эбэтэр остуол үөһээ ыттан, онно өссө олоппос уурбут буолар. Маннык уруттаан түһэн иһэр майгылаах оҕо баһын хампы түспэтин, кэлиэкэ буолбатын туһугар, ол аата оҕону харыстыыр, көмүскүүр сыалтан хайаан да буойуллар, сэрэҕэ суох үөһээ ыттыма, «Аһара барыма», киһи билбэтин «Айыыны оҥорума» диэн тохтотон иһэргэ эрэ тиийиллэр.

Кыра оҕо куһаҕаны оҥорорун тохтотуу эбэтэр атыҥҥа аралдьытыы бу эмиэ аһара барыма, айыыны оҥорума диэн үөрэх биир көрүҥэ буолар. Оҕо кыра, өссө бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ, субу оҥорон испит быһыыта тохтотуллан, атыҥҥа аралдьытыллан хааллаҕына, өйүгэр кыайан туппакка умнан, хаалларан иһэриттэн, бу оҥорон испит куһаҕан быһыыта кини өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар иҥэн хаалбакка умнуллан иһэр.

Оҕо үөһээ ыттар, үрдүккэ дьулуһар санаата куһаҕан санаа буолбатах. Дьон бары үөһээ ытталлар. Хас лаампа уларытыыта, долбуурга тахсыы олоппоһунан салҕаныыга тириэрдэр. Оҕо кыра буолан тиийбэтиттэн олоппоско олоппоһу салгыы уурара уонна ытта сатыыра, сыыһа туттан охтуон, дэҥнэниэн сөбүттэн эрэ куһаҕан. Олоппос үрдүгэр олоппоһу уурдаҕына кини саҥаны айыыны, ол аата урут хаһан да оҥоро илик быһыытын оҥорор. Бу саҥаны айыытын оҥороро кутталлаах, охтуон сөп, ол иһин куһаҕан саҥаны айыы буолан тахсар. Охтон баһын дэҥнээн инбэлиит буолара төрөппүттэригэр, киниттэн эрэ күннэрэ-ыйдара тахсар баар-суох эрэлбит дии саныыр дьоҥҥо туох үчүгэйи аҕалбат. Оҕо маннык быһыыта хайаан даҕаны аһара барыма, айыыны, билбэккин мээнэ оҥорума диэн тохтотуллар. Дьэ бу буолар аһара баран сайдар өйү-санааны хаайыы, тохтотуу, хааччахтааһын диэн. Оҕо иитиитигэр аһара барар өйүн-санаатын хааччахтааһын уонна тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорор буолууга үөрэтии эрэ, оҕо сыыһа-халты туттан быстах быһыыга түбэспэтин хааччыйар.

Кыра оҕо төбөтүн онно-манна уган кыбыппыт түбэлтэлэрэ элбэхтэр. Улахан дьөлөҕөстөөх олоппоһу төбөтүгэр кэтэн кэбиспит оҕону олоппос сирэйин алдьатан эрэ босхолуур кыаллыбыта. Ыга симиллэн киирэн хаалбыт төбө төттөрү кыайан тахсыбакка кыбыллан хаалбытын олоппоһу алдьатыы эрэ саҥаны айыыны оҥоро сатаабыт төбөнү босхолообута.

Кыра уол туосапка ботуруонун муннугар уган кэбиспитэ иһирдьэ киирэн иҥнэн хаалбытыттан балыыһа эрэ баар буолан быыһаабыта эмиэ биллэр. Киһи оҥорбот быһыытын, саҥаны оҥоруу, айыы итинник эрэйгэ тириэрдэр.

Оҕо саҥаны оҥороруттан, айарыттан төрөппүттэр эрэйдэнэллэр, эрэйгэ тэбиллэллэр. Оҕо айыыны, киһи билбэтин, оҥорботун оҥороро кутталлаах, куһаҕаҥҥа тириэрдэрэ элбэх. Сахалар оҕолорун, ордук уолаттары, кыра эрдэҕинэ, өйө-санаата ситэ сайда, үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэ илигинэ харыстааннар «Айыыны оҥорума» диэн тохтотоллор, ол аата билбэккин оҥоро турума диэн үөрэтэллэр.

Оҕону кыра эрдэҕинэ, биэс сааһыгар диэри иитии уонна үөрэтии барыта төрөппүт илиитин иһигэр баар, кыһаннаҕына кыаллар дьыала. Оҕо кыратыгар олус истигэн, үөрэҕи ылымтыа, барыны-бары билэ-көрө, ыйыталаһа сатыыр, арай бу кэмин аһарбакка эрэ үөрэтэн, барыны-бары биллэрэн иһиэххэ.

Улаатан эрэр оҕолор саҥаны, урут билбэттэрин, айыыны оҥорор санааларыттан гаражтар, турбалар үрдүлэринэн сүүрэн иһэн охтоллоро элбэх. Сыыһа-халты тутталлар, халтарыйаллар, эчэйэллэр, уҥуохтарын тоһуталлар, кэлиэкэ буолаллар. Кинилэр бу быһыыларыттан, саҥаны айбыттарыттан төрөппүт, ииппит дьоҥҥо туох да үчүгэйэ кэлбэт.

Сайдан иһэр оҕо өйө-санаата аһара барара элбэх, саҥаны, урут билбэтин, айыыны оҥорон иһэр. Араас сыыһа-халты туттунууларга киирэн биэрэр кыахтанан хааларыттан сахалар таҥараларын үөрэҕэ кинилэри көмүскүүр, харыстыыр «Айыыны оҥорума» диэн үөрэтэр.

Таҥара үөрэҕэ диэн өй-санаа үөрэҕэ. Оҕону кыра эрдэҕиттэн аһара сайдан иһэр өйүн-санаатын салайан, киһи буолуу суолунан, ол аата тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорорго үөрэтэргэ таҥара үөрэҕэ аналланар.

Сахалар таҥараларын үөрэҕэ оҕо аһара баран саҥаны айарын, айыыны оҥорорун хааччахтыыр, оҕо аан маҥнайгыттан, олох кыратыттан тугу барытын киһи, улахан, үчүгэй киһи оҥорорун курдук оҥороругар үөрэтэр. Бу үөрэх аата киһи буолуу диэн ааттанар.

Оҕо аан маҥнай киһи буолуу үөрэҕин баһылаан, тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорорго үөрэнэн баран саҥаны айара, айыыны дьэ оҥороро дьоҥҥо туһалааҕа элбэх буолар.

Киһи оҥорбот, билбэт быһыылара бары саҥаны айыылар буолаллар. Саҥаны айыыттан туох содул үөскээн тахсара биллибэтиттэн айыыны оҥоруох инниттэн сэрэнии ирдэнэр. Киһи оҥорор быһыыларын оҥорор киһи киһи быһыылаах диэн ааттанар. Киһи, ханнык баҕарар быһыыны оҥорор кыахтааҕыттан үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны хаһан баҕарар оҥоруон сөп. Арай куһаҕан быһыылары арааран билэр буоллаҕына, олору оҥорбот.

Киһи оҥорбот быһыылара бары кэриэтэ куһаҕан быһыыларга киирсэллэр. Киһи оҥорбот, билбэт быһыытын оҕо оҥорон кэбистэҕинэ үксүгэр куһаҕан айыыны оҥоруу буолан тахсар. Кыра оҕо куһаҕаны оҥоруута тохтотулуннаҕына эрэ табыллар. Тохтотуу эбэтэр атыҥҥа аралдьытыы оҕо өйүн-санаатын харыстыыртан, бу куһаҕан быһыытын элбэхтэ хатылаан оҥордоҕуна үгэс буолан өйүгэр-санаатыгар иҥэн хааларын суох оҥорор сыалтан элбэхтик туһаныллар.

Кыра айыыны оҥоруу бэрт дөбөҥ. Куһаҕан айыыны улахан эрэйэ, толкуйа суох оҥоруохха сөп. Холобур: бэргэһэни тиэрэ кэтэн кэбиһиэххэ. Санааҕар туох эрэ уратыны, дьон оҥорботун олус түргэнник оҥоро охсоҕун. Саха дьоно «Бэргэһэни тиэрэ кэтимэ» диэн этиилээхтэр. Өй-санаа таһынан таһымнаан бэргэһэҕэ кытта иҥэр, ол иһин бэргэһэни тиэрэ кэтэртэн өйүҥ-санааҥ тиэрэ эргийэн барыны-бары тиэрэтик, түктэритик оҥорор буолан хаалыахха сөбүттэн бу этии харыстыыр аналлаах.

Оҕо тарбаҕын төбөтүгэр бэргэһэтин эргитэ, кулахачыта оонньуура санаатыгар ордук интэриэһи үөскэтэр. «Бэргэһэни илиигэр эргитимэ» диэн этии мэйии эргийэриттэн харыстыырын кини өссө билбэтиттэн бэргэһэтин эргичитэ оонньуур.

Бу боростуой буолан баран өйгө-санааҕа быһаччы дьайар, оҕо өйүн-санаатын харыстыыр этиилэр. Бэргэһэҕэ киһи өйө-санаата иҥэр, уйаланар. Бэргэһэ өй-санаа хаата буолар, ол иһин бэргэһэ харыстанар, сэрэхтээхтик туттуллар аналлаах.

Оҕо улаатан киһи буолууну, ол аата тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорорго үөрэнэ илигинэ саҥаны айыыны оҥороро, айара олус кутталлаах, үгүстүк куһаҕаҥҥа тириэрдиэн сөп. Оҕону аан маҥнай киһи буолууга иитии, үөрэтии төрөппүттэр тутаах сыаллара буолар уонна бу үөрэх таҥара үөрэҕэр киирсэр.

Yөрэнэ сылдьар уолаттар табаах тардаллар. Бу быһыылара кинилэр санааларыгар саҥаны оҥоруу, урут билбэттэрин оҥоруу, айыы буолан бары бэйэ-бэйэлэрин үтүктэн боруобалыыллар. Кыра уол олус элбэх табааҕы биирдэ тардыбытыттан уҥан хаалбыт. Чуут өлө сыспыт. Ким киниэхэ табаахта тарт, саҥаны ай, билбэккин оҥор диэтэ. Саҥаны айыыны оҥорор, билбэтин боруобалыыр, улахан дьон курдук буола охсор санаатыттан буруолат да буруолат буолбутуттан уҥан хаалбыт.

Оҕолор кыбыыга табаахтыы сылдьаннар умайа сылдьар испиискэлэрин түһэрэннэр кэбиһиилээх оту уматан кэбиспиттэрэ. Саҥаны айыыны, билбэттэрин оҥорор санааларыттан испиискэни сатаан туттубаккалар оту умаппытара, чуут бэйэлэрэ былдьана сыспыттара. Туох үчүгэйэ баарый дьэ ити быһыыга, оҕо саҥаны оҥороругар, айа сатыырыгар.

Саҥаттан саҥаны айыы, арыйыы салгыы баран иһэрэ ордук кутталлаах, куһаҕан. Табаахтааһын салгыы баран арыгы иһиитигэр, онтон салҕанан наркотиктары боруобалааһыҥҥа тиийэн хааллаҕына, төрөппүттэр улахан санааҕа түһүөхтэрин сөп. Оҕо аһара барар өйүн-санаатын кыра эрдэҕиттэн хааччахтыыр туһалааҕын төрөппүттэр хойутаан хаалан баран билэллэригэр тиийэллэрэ ордук улахан хомолтону үөскэтиэн сөп.

Психологтар быһааралларынан оҕолор оскуолаҕа киирэр кэмнэригэр өйдөрө-санаалара түөрт аҥы арахсар:

1. Барыны-бары билиэн-көрүөн баҕата таһынан таһымныыр оҕо, саҥаны түргэнник ылынан иһэр өйдөөх-санаалаах.

2. Билиэн-көрүөн баҕата элбэх эрээри саҥаны бытааннык ылынар, үөрэххэ дьулуурдаах.

3. Yөрэҕи бытааннык ылынар оҕо.

4. Бэйэтин мөлтөхтүк сананар, уруокка да, переменаҕа да баара-суоҕа биллибэт оҕо. (2,72).

Бастакы бөлөххө киирсэр оҕолор барыларыттан элбэх бырыһыаннарын ылаллар. Бу оҕолор улааттахтарына, өйдөрө-санаалара аһара барбакка киһилии быһыылаахтык сайдан киһи буоллахтарына, элбэх туһалааҕы айыахтарын, тутуохтарын сөп.

Билигин тыл үөрэхтээхтэрэ, учуонайдар тарҕата сатыыр "айыыларын үөрэҕин" сүрүн сыыһатынан сайдыыга-үүнүүгэ дьулуурдаах, саҥаны элбэҕи оҥорор кыахтаах, бастаан иһэр оҕолорбутун киһиргэтэн, «Эн өссө элбэҕи, саҥаны, дьон билбэттэрин, айыыны оҥоро оҕус» диэн тиэтэтэн, ыксатан, сыыһа-халты тутуннаран, быстах быһыыга түбэһиннэрэн олохторун алдьаталларыгар тириэрдэрэ буолар. Бу сыыһа үөрэх үүнэн-сайдан иһэр өйдөөх-санаалаах оҕолору иитиигэ уонна үөрэтиигэ туттуллара төрүт табыллыбат. Үөрэх министерствота оҕо сайдан иһэр өйүн-санаатын таба сыаналаан бу сыыһаны, халыйыыны тохтоторо эрэйиллэр.

Саҥаны арыйыы, оҥоруу хаһан да биирдэ оҥорору кытта табыллыбат, хас да төгүллээн, элбэхтэ хатылаан эбэтэр өссө үгүстүк көннөрөн, тупсаран оҥоруохха наада. Оччоҕо эрэ дьон тугу эмэни туһанар саҥаны арыйыыта биирдэ тахсарын билэн саҥаны оҥорорго ураты сэрэхтээх буолуу ирдэнэр.

Оҕо саҥаны оҥороро элбэхтик сыыһа-халты буолар. Аан бастаан тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥоро үөрэниэхтээх, онтон улааттаҕына, өйө-санаата ситтэҕинэ, киһи буолууну баһылаатаҕына саҥаны арыйара, айара, бэйэтэ туспаны, атыннык оҥороро ордук табыллар.

Киһи буолууну ситиһии сүрүн өйдөбүлүнэн «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиини тутуһуу «Yрүҥү уонна хараны араарыы», ол аата «Yчүгэйи уонна куһаҕаны араарыы» буолар. Yчүгэйи куһаҕантан арааран билиини киһи эрэ өйдөөх-санаалаах, сыаналаан, тэҥнээн көрөр кыахтаах буолан кыайан оҥорор. Олох уустуга итиннэ саһан сылдьар.

Аны олох ханнык эрэ кэмигэр үчүгэй уонна куһаҕан атастаһан, эргийэн биэрэр кэмнээхтэр. Бу уларыйыы кэмигэр киһи өйүнэн-санаатынан салаллан сыыһа-халты туттубатаҕына, олох салгыы сайдыытын ситиһэрэ табыллар.

Оҕо өйө-санаата сайдыытын уратыларын хас биирдии, оҕотун туһугар дьиҥнээхтик кыһанар төрөппүт билэр уонна олоҕор, оҕолорун иитиигэ быһаччы туһаннаҕына бэрээдэктээх эдэрдэр элбииллэр. (3,39).

Туһаныллыбыт литература

1. Яковлев Н.Н. Курууппа ойуун көрүүлэрэ.- Дьокуускай: «Бичик» нац. кинигэ кыһата, 1993.- 56 с.

2. Алексеева П.С., Птицына О.Н. Возрастная психология: Учебно-методический комплекс/ Якут. гос. ун-т; Пед. ин-т; Ин-т развития образования МО РС (Я).- Якутск: Изд-во ИРО МО РС (Я), 2005.- 69 с.

3. Каженкин И.И. “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума”. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 152 с.