Мэҥэ-Хаҥалас улууһун биллиилээх дьоно

Манчаары Баһылай (Федоров Василий Федорович) (1805—1870) — бэйэтин киһи быһыытынан дьоһунун көмүскээн номоххо уонна саха устуоруйатыгар киирбит киһи. Маны таһынан кини ырыалара устуоруйаҕа бастакы ааптара биллэр сахалыы уус-уран айымньыларынан билиниллиэхтэрин сөп. Манчаары олоҕун олуктара 1805 с. алтынньы-сэтинньи (сенат уурааҕа ахсынньы 10 к. суруллубут) — Мэҥэ улууһугар Арыылаах диэн алааска (уруккутунан Нөөрүктээйи нэһилиэгин, күн бүгүн Мэҥэ-Хаҥалас улууһун Бөкө нэһилиэгин сирэ) Федор Быттааны Ханчадаев дьиэ кэргэнигэр төрөөбүт. 1814 с. — тоҕус саастааҕар аҕата өлбүтүн кэнниттэн нэһилиэк быраабатын дьаһалынан дьиэтин кэргэнигэр хаһаайыстыба баһылыгынан ананар. 1827 (1825) с. — ыалын кыыһын Варвара Степанованы кэргэн ылар. 1827 с. — былдьаммыт сүөһүтүн, оттуур ходуһатын төттөрү ылаары абаҕатын Чоочолуун сууттаһарыгар иирсэн, нэһилиэк чарчыыналарын дьүүлүнэн таһыллар. 1827 с. — Чоочо баай эдэр кэргэнин малын суолга көрсөн былдьаан нэһилиэк «сибииркэтигэр» угуллар, онтон күрүүр. 1827 с. — Егор Слободчиков туттаран, земскэй суутунан уон охсуунан таһыллан, остуруок хаайыытыгар угуллар. 1828 (1826) с. — Вера диэн кыыстаналлар. 1828 с. муус устар — өрүс мууһун көйөн болуот бэрэбинэлэрин оруу сылдьан остуруок хаайыытыттан күрүүр. Чыычаах Уйбаан тыллабырынан кыһын тутуллар. 1830 с. сэтинньи — Земскэй суутунан түөрт уон биэс охсуунан таһыллан хаатырга үлэтигэр Охуоскайга ыытыллар. 1832 с. бэс ыйа — Юдома өрүһүн баһыгар болуот уһаара сылдьан Охуоскай хаатыргатыттан күрүүр. 1833 с. кулун тутар ыйа — Нөөрүктээйигэ Иван Сивцев ампаара түүн алдьатыллан 597 солк. мала уоруллубутугар холуобунан дьыала тэриллэн силиэстийэ саҕаланар. 1833 с. балаҕан ыйын 24 к. — сэтээтэл Атласов, хаһаак Свешников сүүсчэкэ киһилээх бөлөхтөрө Күөх Кэтириинэлиин олорор ииннэриттэн туталлар. 1833 1836 сс. — силиэстийэ ыытыллар. 1836 с. атырдьах ыйын 31 к. — уокуруктааҕы суут дьүүлүн бүтэһик уурааҕа тахсар. 1836 с. сэтинньи 24 к. — дьыаланы Иркутскай күбүрүнээтэрэ сенат көрүүтүгэр ыытар. 1837 с. ахсынньы 31 к. — Правительствующай сенат Департаменын холуобунай дьыалаларга Палаататын уурааҕа тахсар. 1838 с. кулун тутар 10 к. — отут охсуунан куорат болуоссатыгар таһыллан, Иркутскайдааҕы туус оргутар собуокка хаатырга үлэтигэр ыытыллар. 1841 с. — Нерчинскэйгэ таас чох хостуур рудникка хаатырга үлэтигэр көһөрүллэр. 1841 с. кулун тутар 30 к. — Анисим Трофимовтыын хаатыргаттан күрүүллэр. 1841 с. сэтинньи 25 к. — сүүһүгэр бэчээттээх миинэр ат уларса тиийбитин, аймаҕын уола тутан хаайтарар. 1842 с. бэс ыйын 15 к. — Нерчинскэйгэ этабынан ыытыллар. 1842 с. атырдьах ыйа — этап кэмигэр Аллараа-Илимскэйгэ тириэрдэн хандалатын устубуттарыгар, түүнүн хонбуойтан күрээн дойдутугар кэлэн арҕаа эҥээр улуустарын баайдарын талаталыыр. 1843 с. алтынньы — Байаас Никифоров кэргэнэ Матырыаналыын кыстыыр ииннэригэр бүгэн олордохторуна, Шахурдин урядник биэс уонча киһилээх бөлөҕө тутан остуруокка киллэрэр. 1843-1847 сс. — силиэстийэ ыытыллар. 1847 с. атырдьах ыйын 9 к, — уокурук суута уон сылга илиилэриттэн истиэнэҕэ сыабынан хараҕалыырга дьүүллүүр. 1857 с. атырдьах ыйа — суут уурааҕа толоруллар болдьоҕо кэлэр да, босхолооботтор. 1859 с. кулун тутар 13 к. — сыабыттан босхолоон, Бүлүү уокуругун Марха улууһун I Бордоҥ нэһилиэгэр үйэтин устата көскө ыытар туһунан Илин-Сибиир Кылаабынай управляющайын дьаһала тахсар. Ол күн сыабыттан босхолоон, пересыльнай хаайыыга көһөрүллэр. 1859 с. муус устар 13 к. — куорат суолун оҥоһуутугар үлэлэтэллэр. 1859 с. ыам ыйын 23 к. — күһэлэҥ көскө олорор сиригэр хандалылаах хомбуойдаммыт. 1870 сыл сэтинньи 12 к. — (уруккунан 6 күнүгэр) көскө олорон 65 сааһыгар өлбүтүн туһунан аҕабыыт Попов Михаил миэтирикэҕэ бэлиэтээбит[1]. Манчаары туһунан айымньылар Чинчийээччилэр этэллэринэн саха омуга Манчаарыга анаабыт айымньылара кимиэхэ да анаммыт айымньылартан элбэҕэ буолуо. Ол курдук өссө XIX үйэҕэ икки нуучча поэттара – Матвей Александров уонна Николай Борисовскай Манчаары туһунан поэмалары суруйбуттара. Матвей Александров Манчаары хамсааһынын үгэнигэр Саха уобалаһын стряпчайынан (прокурорунан) үлэлии сылдьыбыт эбит. Маны таһынан ол туоһутунан, сыылынай суруйааччы Владимир Короленко, айар тыл аҕата Өксөкүлээх Өлөксөй, саха үөрэхтээҕэ, поэт Николай Тимофеев-Терешкин саҕаттан үгүс фольклорист, кыраайы үөрэтээччи Манчаары туһунан хомуйбут тыһыынчанан үһүйээннэрэ, норуот ырыалара буолаллар. Саха маҥнайгы дырааматынан биллэр «Манчаары түөкүн» диэн айымньытын оччотооҕу саха омук үөрэхтээхтэрин бас-көс киһитэ Баһылай Никифоров-Күлүмнүүр 1907 сыллаахха сыанаҕа туруорбута. Уос номоҕо этэринэн Күлүмнүүр бу айымньытын Манчаары сыппыт хаайыытыгар сытан 1905 сыллаахха саҕалаабыт. 1920 сыллаахха улуу Алампа "Манчаары" диэн пьесатын туруорбута. Маны таһынан, саха народнай суруйааччыта Софрон Петрович Данилов "Манчаары" диэн кылгас кэпсээннэртэн турар сэһэни, саха народнай поэта Иван Михайлович Гоголев "Манчаары" диэн романы суруйбуттара. Саха академическай тыйаатырыгар Айсен Дойду сценарийынан Сергей Потапов "Мэҥэ халлаан оҕото", Баһылай Күлүмнүүр суруйуутунан Руслан Тараховскай "Манчаары" пьесалара турбуттара. Манчаары олоҕун чинчийии Билим өттүттэн бастакынан чинчийбит киһинэн историческай наука кандидата Ольга Ионова буолар. Кини 1946 сыллаахха «Манчаары Баһылай» диэн үлэтэ, сахалыы, туспа кинигэнэн тахсыбыта. Бу үлэтигэр автор: «Манчаары хамсааһына улам үгүс дьону-сэргэни бэйэтигэр тардан, улам кэҥээн испит, саха суоҕун-дьадаҥытын ортотугар улам дириҥник силистэнэн испит, онон улуус баайдарын, тойотторун утары үлэһит норуот күргүөмнээн күрэстэһэр хамсааһына буолаары гынан испит эбит», — диэн суруйар. Иккис билим таһымнаах сыанабылы Георгий Башарин «История аграрных отношений» диэн бөдөҥ үлэтигэр биэрбитэ. Өскөтүн Ионова Манчаары хамсааһына баайдары эрэ утары этэ диэбит буоллаҕына, Башарин нуучча администрациятын уонна олохтоох баайдар батталлара этэ диэн быһаарар. 1990-с сыллар кэннилэриттэн история үгүс боппуруостарыгар саҥалыы көрүү ирдэммитэ. Онон сэбиэскэй былаас сылларыгар аата улаханнык ааттаммыт Манчаары Баһылайга сыһыан уларыйбыта. Биир өттүнэн көрүү кылаассабай охсуһуу кыараҕас көрүүтүттэн быдан кэҥээбитэ, иккис өттүнэн буруйу оҥорбут талабырдьыт курдук көрдөрүү, аанньа ахсарбат чычаас суруйуулар тахсар кыахтаммыттара. Ол эрэн дириҥ хорутан сыаналааһыннар эмиэ бааллар. Оннук, суруйааччы, РФ уонна СР үтүөлээх юриһа Николай Борисов-Уус «Манчаары Баһылай – юрист көрүүтүнэн: докумуоҥҥа олоҕурбут сэһэн» диэн кинигэтэ 2012 сыллаахха бэчээттэнэн тахсыбыта. Кырдьаҕас юрист үлэтигэр Манчаары дьыалатын халбаҥнаабат сокуон хараҕынан сыаналыырга холоммут. Манчаары аата ааттаныыта 1921 сыл ахсынньы 23 к. — Манчаары аатынан культурнай-сырдатар уопсастыба тэриллэр. 1921 сыл ахсынньы 28 к. — «Манчаары» хаһыат тахсар. 1974 сыл — антрополог-скульптор Г.В. Лебединская Манчаары скульптурнай мэтириэтин оҥорор. 1979 сыл от ыйа — Манчаары уҥуоҕар монументальнай өйдөбүнньүк туруоруллар. Төрөөбүт улууһугар Мэҥэ Хаҥаласка Манчаары музейа үлэлиир. Манчаары бирииһигэр өрөспүүбүлүкэтээҕи спортивнай оонньуулар ыытыллаллар. Бикипиэдьийэҕэ маннык араспаанньалаах дьон туһунан ыстатыйалар бааллар, көр Попов. Попова Марина Константиновна (Эдьиий Марыына) (24.03.1926—16.07.2014) — ырыаһыт, Саха АССР норуодунай артыыһа. Олоҕун олуктара 1926 сыллаахха кулун тутар 24 күнүгэр Мэҥэ-Хаҥалас улууһун Бастакы Холгума нэһилиэгэр төрөөбүт. 1946 сылтан музыка театр-студиятын хорун ырыаhыта. 1948—1951 сылларга Дьокуускай радиокомитет хорун ырыаһыта. 1956 сыллаахха М. П. Мусоргскай аатынан Ураллааҕы консерватория опернай студиятын бүтэрбит. 1956 сылтан Саха государственнай музыкальнай-драматическай театрын, кэлин Суорун Омоллоон аатынан Саха государственнай опера уонна балет театрын артыыһа. 2014 сыллаахха от ыйын 16 күнүгэр Дьокуускайга ыалдьан өлбүт. Айар үлэтэ Театрга толорбут партиялара Ларина, Ольга, Няня (П. Чайковскай «Евгений Онегин» оператыгар (1949) Кыыс Кыскыйдаан, Аан Алахчын хотун (М. Жирков уонна Г. Литинскай «Ньургун Боотур») Алгыма уонна Чычып-Чаап (Г. Григорян «Лоокуут уонна Ньургуһун») Сата (Г. Комраков уонна Э. Алексеев «Манчаары туһунан ырыа») Аксинья (Т. Хренников «В бурю») Ырыалара Марыына Попова 1961 сылтан Саха Сиригэр уонна таһыгар 500-н тахса концерт биэрбит, репертуара 100-н тахса ырыалаах. Кини Г. Григорян, Г. Комраков, П. Иванова уонна да атын ааптардар ырыаларын бастакы толорооччу. Наҕараадалара уонна ытык ааттара Саха АССР үтүөлээх артыыһа (1965) Саха АССР норуодунай артыыһа (1972) П. А. Ойуунускай аатынан Саха Өрөспүүбүлүкэтин Государственнай бириэмийэтин лауреата (1998) Мэҥэ-Хаҥалас улууһун ытык киһитэ[1] (1997) Дьокуускай куорат ытык киһитэ (2003)[2] (2002) Саха Өрөспүүбүлүкэтин ытык киһитэ (2012)[3] Пресс-центр министерства культуры и духовного развития РС(Я). 20 октября пройдет юбилейный концерт Марины Поповой. Тургутулунна 17 От ыйын 2014. Марина Попова. Суорун Омоллоон аатынан Государственнай опера уонна балет театрын ситим-сирэ. Тургутулунна 17 От ыйын 2014. Марина Попова сырдык кэриэһигэр. Ил Түмэн ситим-сирэ. Тургутулунна 18 От ыйын 2014. Владимир Петрович Ларионов (10.02.1938, Лоомтука, Мэҥэ-Хаҥалас улууһа —04.03.2004, Новосибирскай) — саха биллиилээх учуонайа, сахаттан бастакы Россия билимнэрин Академиятын академига (1997), техническэй билимнэр доктордара, профессор. Хоту дойду физико-техническэй кыһалҕаларын Институтун директора (1986—2004). Олоҕун олуктара 1938 сыл олунньу 10 күнүгэр Мэҥэ-Хаҥалас улууһугар Лоомтукаҕа бааһынай дьиэ кэргэнигэр төрөөбүт. Лоомтука сэттэ кылаастаах оскуолатыгар үөрэммит. 1956 сыллаахха Майа орто оскуолатын кыһыл көмүс мэтээлинэн бүтэрбит. 1962 сыллаахха Н. Э. Бауман аатынан Москватааҕы үрдүкү техническэй университеты кыһыл дипломунан бүтэрбит. 1962 сылтан ССРС билимнэрин Академията Сибиирдээҕи салаатын Дьокуускайдаҕы филиалыгар үлэлээбит. 1967 сыллаахха «Хрупкие разрушения сварных соединений в условиях Северо-Востока СССР» тиэмэҕэ кандидат диссертациятын көмүскээбит. 1968 сылтан — лаборатория сэбиэдиссэйэ. 1971 сылтан РБА СС Хоту дойду физико-техническэй кыһалҕаларын Институтугар директор солбуйааччытынан үлэлээбит; 1986 сылтан 2004 сылга дылы — Институт директора. 1983 сыллаахха «Технология сварки низколегированных сталей для конструкций в северном исполнении» тиэмэҕэ техническэй билимнэр доктордарын диссертациятын көмүскээбит; профессор. 1984 сылтан — Саха государственнай университетыгар машиноведение кафедратын сэбиэдиссэйэ. 1988 с. — ССРС билимнэрин Академията Сибиирдээҕи салаатын Дьокуускайдаҕы филиалын директорын солбуйааччыта. 1989 с. — ССРС норуодунай депутатынан талыллыбыт. 1990 с. — ССРС билимнэрин Академиятын чилиэн-корреспондена. 2004 сыл кулун тутар 4 күнүгэр өлбүт. Наҕараадалара уонна ытык ааттара «Килбиэннээх үлэ иһин. Владимир Ильич Ленин төрөөбүтэ 100 сааһын бэлиэтээн» мэтээл (1970) «Бочуот Бэлиэтэ» уордьан (1976) «Байкал-Амур магистралын тутуу иһин» мэтээл (1984) Норуоттар Доҕордоһууларын уордьана (1986) ССРС Миниистирдэрин Сүбэтин бириэмийэтин билим уонна техника уобалаһыгар лауреата (1986) Саха АССР билимин үтүөлээх диэйэтэлэ (1988) «За заслуги перед Отечеством» уордьан IV ст. (1997) РФ Правительствотын билим уонна техника уобалаһыгар 2004 сыллааҕы бириэмийэтин лауреата (2005)[1] Мэҥэ-Хаҥалас улууһун ытык киһитэ (1991)[2] Тыыллыма нэһилиэгин ытык киһитэ (1995) Саха Өрөспүүбүлүкэтин ытык киһитэ (2003)[3] Дьокуускай куорат ытык киһитэ (2003)[4] Аатын үйэтитии Академик В. П. Ларионов аата иҥэриллибит: Майа орто оскуолатыгар иҥэриллибит (2004)[5] Хоту дойду физико-техническэй кыһалҕаларын Институтугар; Дьокуускайдааҕы физико-техническэй лицейга (2009); Лоомтукаҕа дьиэ-түмэл аһыллыбыт (2005); Майа орто оскуолатыгар (2005), олорбут дьиэтин эркинигэр (Дьокуускайга) бэлиэ-өйдөбүнньүктэр туруоруллубуттар; Майа орто оскуолата 100 сааһын туоларыгар оскуола тиэргэнигэр Владимир Петрович бүүһэ туруоруллубут (2010); Дьокуускайга академик Ларионовка өйдөбүнньүк туруоруллубут (2007); Ил Түмэн Владимир Петрович Ларионов аатынан эдэр учуонайдар билим уонна техника эйгэтигэр үлэлэрин иһин бириэмийэ олохтообут; 2005 сылтан саҕалаан, Дьокуускайга хас сыл аайы Ларионов ааҕыылара ыытыллаллар. Дьиэ кэргэнэ Ойоҕо — Люция Спиридоновна Ларионова (Сосина). Кыыһа — Майя Владимировна Ларионова. Сергучев Лазарь Лазаревич (04.01.1928—1993) — Саха АССР үтүөлээх артыыһа. Олоҕун олуктара 1928 сыллаахха тохсунньу 4 күнүгэр Мэҥэ-Хаҥалас улууһун Сыымахха төрөөбүтэ. 1948 с. — хайыһарга республика чемпиона. 1952 с. — Москва студеннарын универсиадаларыгар кыттан, үрдүк үөрэх студеннарын истэригэр чемпионнаабыт. Ол кэннэ ССРС сүүмэрдэммит командатыгар киллэрбиттэр. 1953 с. — ССРС командатыгар киирэн, Хельсинки (Финляндия) куоракка норуоттар ыккардыларынааҕы күрэхтэһиигэ кыттан, үһүс миэстэни ылбыта. Хайыһарга спорт маастарын нуорматын толорбута. Дьиэ кэргэнэ уонна аймахтара Уола — Сергучев Карл Лазаревич (18.09.1959) Айар үлэтэ Наҕараадалара уонна ытык ааттара Саха АССР үтүөлээх артыыһа «За доблестный труд» мэтээл Аатын үйэтитии Л. Л. Сергучев аата Сыымах спортивнай комплекска иҥэриллибит (2005) Колесов Гавриил Гаврилович (08.03.1932—1997) — саха суруйааччыта, Саха АССР норуодунай артыыһа. Олоҕун олуктара 1932 сыллаахха кулун тутар 8 күнүгэр Мэҥэ-Хаҥалас улууһун Иккис Баатара нэһилиэгэр төрөөбүтэ. П. А. Ойуунускай аатынан Саха академическай театрыгар үлэлээбитэ. Айар үлэтэ Айымньылара 1961 сыллаахтан бэчээттэнэллэр. Бастакы кинигэтэ «Булчут сиэнэ» 1964 сыллаахха күн сирин көрбүтэ. Кинигэлэрэ «Кэскил» «Yc аҕыраабат абылаҥнарым» Наҕараадалара уонна ытык ааттара Саха АССР норуодунай артыыстара Российскай Федерация үтүөлээх артыыһа «Бочуот Знага» уордьан (1975) «За трудовую доблесть» мэтээл (1958) «За доблестный труд. В ознаменование 100-летия со дня рождения В. И. Ленина» мэтээл Аатын үйэтитии Г. Г. Колесов аатын Мэҥэ-Хаҥалас улууһугар Сымах с. тыа культуратын Дьиэтэ сүгэр. Варламова Анастасия Николаевна (23.03.1948—16.08.2006) — саха биллиилээх ырыаһыта, Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуодунай артыыһа. Олоҕун олуктара 1948 сыллаахха кулун тутар 23 күнүгэр Мэҥэ-Хаҥалас улууһун Баатара нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Саха государственнай университетын бүтэрбитэ. 1980 сылтан, үөрэҕин бүтэрээт, Попов аатынан совхозка комсомол-партия үлэтигэр сылдьыбыта. 2006 сыллаахха атырдьах ыйын 16 күнүгэр күн сириттэн барбыта. Айар үлэтэ Бастакы Бэдьимэҕэ анаабыт ырыатын 1972 сыллаахха суруйбута. Айар үлэҕэ кынаттаабыт үтүө сүбэһиттэринэн уонна истээччилэринэн Валерий Ноев уонна Степан Сергучев буолбуттара. Анастасия Варламова 40-н тахса норуот сөбүлээн ыллыыр ырыаларын суруйбута. «Аҕам алааһа» Биир бастыҥ ырыата. Ырыатын Петр Елисеевич Варламовка, абаҕатыгар (убайыгар?), уон оҕо аҕатыгар анаабыт. Лэбийэ — Петр Елисеевич оттуур алааһын аата эбит. « Кыһыл көмүс күһүҥҥэ сайынныын арахсар Биир дьикти түгэҥҥэ айылҕам иһийэр. Оччоҕуна дууһабар туоххаһыйа, долгуйа Дойдубун ахтарым күннэтэ күүһүрэр.

Мин аҕам алааһар, Лэбийэм күөлүгэр Аар хатыҥ күлүгүн көрүнэн эрдэҕэ. Алааһым кытаҕар хатыҥнаах чараҥар, Отуутун таһыгар, оллоонун аттыгар, Хотуурун таптайар, табаҕын уурунар Уонна, дьэ, оргууйдук бугулун бэрийэр.

Хас биирдии бэйэбит улаатан бараммыт Тус-туспа дьылҕалаах дьон буолан сылдьабыт. Ол эрэн дууһабар, сүрэхпэр өрүү баар Умнубат өйдөбүл — аҕабыт алааһа. » Ырыалара «Аҕам алааһа»[1] «Амсат эрэ дьэдьэҥҥиттэн» (Н. Попов тыллара)[2] «От сыта» (Иван Сысолятин тыллара)[3] «Умнумаар, доҕоруом, эн миигин» «Ыһыах» (Макар Хара тыллара)[4] Наҕараадалара уонна ытык ааттара Саха Өрөспүүбүлүкэтин культуратын үтүөлээх үлэһитэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуодунай артыыһа Мэҥэ-Хаҥалас улууһун Ытык олохтооҕо[5] (1998) Борисова Степанида Ильинична — тыйаатыр уонна киинэ артыыһа, ырыаһыт, Арассыыйа Федерациятын норуодунай артыыһа. Олоҕун олуктара 1950 сыллаахха муус устар 15 күнүгэр Мэҥэ-Хаҥалас оройуон Наахара нэһилиэгэр төрөөбүтэ. 1974 сыллаахха М. С. Щепкин аатынан Үрдүкү театральнай училищены бүтэрбитэ. П. А. Ойуунускай аатынан Саха академическай театрын артыыһа. Дьиэ кэргэнэ, аймахтара Кэргэнэ — Борисов Андрей Саввич, П. А. Ойуунускай аатынан Саха академическай театр режиссера, Саха Өрөспүүбүлүкэтин культуратын уонна духуобунай сайдыытын миниистирэ.

Айар үлэтэ Наҕараадалара уонна ытык ааттара Арассыыйа Федерациятын үтүөлээх артыыһа (1993) Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуодунай артыыһа (2001) Арассыыйа Федерациятын норуодунай артыыһа (2005) П. А. Ойуунускай аатынан Саха Өрөспүүбүлүкэтин бириэмийэтин лауреата

Сигэлэр

https://forum.ykt.ru/viewtopic.jsp?id=464932 https://sah.wikipedia.org/wiki/Мэҥэ-Хаҥалас_улууһа