Магадаан сахалара
Магадаан сахалара (сороҕор сыыһа Дьэһиэй сахалара диэн ааттыыллар) - былыр-былыргыттан, өссө Магадаан уобалаһын сирдэрэ Саха сиригэр киирэллэрин саҕаттан онно икки сүрүн бөлөҕүнэн олохсуйбут сахалар.
Уларыта тутуу саҕанааҕы социальнай хамсааһыннар кэмнэригэр дойдуга буолбут уларыйыы онно олорор дьон сүргэлэрин көтөхпүтэ, сахалар бэйэлэрин туспа култууралалаах омук быһыытынан билиниилэрэ күүһүрэн, туспа бөлөх быһыытынан иннилэрин көрүнэр, дьаһанар санааҕа киирбиттэрэ. Бултуур уонна балыктыыр быраабынан туһанаары аҕыйах ахсааннаах омуктар ахсааннарыгар киллэрии туһунан кэпсэтии буолбутугар, атын элбэх ахсааннаах сахалартан ойуччу олороллорун көрдөрөөрү туспа хайдах эрэ ааттаныы кыһалҕата турбута. Ол саҕана ким эрэ Дьэһиэй сахалара диэн Красноярскай кыраайга олохтоох туспа бөлөх үөскээбитин туһунан истэннэр, Дьэһиэй сахалара диэн ааттанан кэбиспиттэрэ. Оннук аатынан Магадаан уобалаһын дьаһалтатын 1994 сыл ыам ыйын 31 күнүнээҕи аҕыйах ахсааннаах омуктары өйүүр Уурааҕар[1] киирбиттэрэ.
Магадаан уобалаһын билиҥҥи сирдэригэр сахалар былыр-былыргыттан олороллор. Ол гынан баран аныгы этнографтар этэллэринэн саха омук билиҥҥи бөлөҕө көһөн кэлбит дьонтон турар. Аан бастаан XVII үйэ бүтэһигэр батталтан күрээн көһөн кэлбиттэр дэнэр. Ол саҕана Тыылаах (Тыаллаах? Тыллаах? нууч. Тыллах), Балыгычаан, Сэйимчээн үрэхтэргэ олохсуйбуттар. 1930 сылларга дылы бу сирдэр Саха сирин састаабыгар киирэллэрэ - Өймөкөөн улууһун Оротук уонна Сэйимчээн нэһилиэктэрэ дэнэллэрэ.
Иккис бөлөх сахалар Охуоскай муора кытылыгар олохтоохтор. Балар өбүгэлэрэ үгүстэрэ икки долгунунан кэлбиттэр: 1909-1910 сылларга Ола-Халыма суолугар дьаам сүүрдээччилэр, онтон 1920-с сылларга балыктыы. Балар Ола (Ольскай) оройуон Гадля (Хатылы?) уонна Ола сэлиэнньэлэригэр олохсуйбуттар[2].
| Олорор сирдэрэ | Ахсааннара | ||
|---|---|---|---|
| 2002 с. [3] | 2007 с.[4] | ||
| Тенькинскэй | Киин Халыма оройуоннара | 118 | 110 |
| Орто Каан (Оротукаан) | Киин Халыма оройуоннара | 98 | 149 |
| Ягоднинскай | Киин Халыма оройуоннара | 29 | 20 |
| Хасынскай | Киин Халыма оройуоннара | 14 | 43 |
| Сусумаан | Киин Халыма оройуоннара | 10 | 10 |
| Омсукчаан | Киин Халыма оройуоннара | 1 | - |
| Ола | Муора оройуоннара | 95 | 101 |
| Хотугу Эбээн | Муора оройуоннара | 1 | - |
| Магадаан к. | Муора оройуоннара | 103 | 54 |
| Барыта | 469 | 487 |
Дальстрой саҕанааҕы кэмҥэ (1932-1953 сс.) билиҥҥи Магадаан сирдэригэр үлэлээбит 20 колхуостан биэһэ саха колхуоһа этэ: "Саҥа олох (Новая жизнь)", Гадля с., "Кыһыл Бухатыыр" (Красный богатырь), Таскаан, "Кыым" (Искра), Алын Сэйимчээн, III пэтилетка аатынан, Балыгычаан уонна "Сталинец", Оротук.