Көтөххө үөрэтии

Кыра оҕо үгүстүк көтөхтөрөр. Ийэтэ көтөҕөн олорон эмнэрэр. Онно-манна илдьэ сылдьарга эмиэ көтөҕөргө тиийиллэр. Үчүгэйдик сыһыары тутан көтөхтөххө, кыратык хамнатан бигээтэххэ оҕо түргэнник утуйара эмиэ биллэр.

Оҕо көтөхтөрөрүн, ийэтигэр, аҕатыгар сыстан ыларын сөбүлүүр. Кыра, кыаммат эрдэҕинэ хайаан да көтөхтөрөр. Улаатан истэҕинэ төрөппүт хайдах эмэ гынан аҕыйахтык көтөхтөҕүнэ, оҕото бэйэтэ сытарга, сылдьарга үөрэнэрэ түргэтиир.

“Оҕону көтөххө үөрэтимэ” диэн этиини уоппуттаах төрөппүттэр куруук этэллэр, эдэрдэри үөрэтэ, такайа сатыыллар. Кинилэр оҕо ытаабатын эрэ диэн элбэхтик көтөҕө сылдьаннар көтөххө үөрэтэн кэбиһиэхтэрин сөбүттэн эрдэттэн сэрэтэллэр.

Ытаан, кыҥкыйдаан иһэр оҕону арай көтөҕүү эрэ уоскутар. Көтөҕүү эмиэ кэмнээҕин-кэрдиилээҕин, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэрин эдэр төрөппүттэр билиэ этилэр. Хайдах эмэ гынан уоскуйбутун кэннэ бэйэтин сырытыннара үөрэтиэххэ. Көтөххө үөрэммэтэх оҕо элбэхтик көтөхтөрбөккө эрэ улаатар. Бу быһаарыы оҕону туохха барытыгар; үчүгэйгэ да, куһаҕаҥҥа да төрөппүттэр кыра эрдэҕиттэн үөрэтэн кэбиһэллэрин биллэрэр.

Оҕону көтөххө үөрэтэн кэбиһии куһаҕанын, эрэйдээҕин бары төрөппүттэр билэллэр, көтөххө үөрэппэт туһугар кыһаналлар. Төрөппүт бэйэтэ оҕотугар үчүгэй буола сатыыр быһыытыттан, элбэхтик көтөҕө сатыырыттан, бу быһыы улахан тутулуктааҕын билэн, бэйэтэ сытарын, сылдьарын ситиһэ сатыыллар.

“Көтөх” диэн баран илиитин даллатан турар оҕону киһи бэйэтэ да көтөҕүөн саныыр. Арай бу көтөҕүүбүт аһара баран элбээн, куруук көтөҕө сылдьыыга тиийэн хаалбата буоллар үчүгэй этэ. Көтөҕөн баран бигээтэххэ утуйа үөрэннэҕинэ, ороҥҥо сытыарарга хайаан да уһуктан кэлэн эрэйдиирэ элбиир. Көтөххө үөрэтэн кэбистэххэ лаппа улаатыар диэри тулуйарга тиийиллэрэ бэлэмҥэ үөрэниитин үөскэтиэн сөп.

Оҕо көтөххө үөрэммэтигэр, атаахтаабатыгар саамай сүрүн оруолу доруобуйата, этин-сиинин туруга ылар. Ыалдьар, ытыыр, аанньа утуйбат оҕону көтөхтөххө эрэ аралдьыйара кыаллар, ол иһин улаатан истэҕинэ атаах буола улаатар кыахтанар. Бу быһаарыы төрөппүттэр ыал буолуохтарын инниттэн төрөтөр оҕолорун доруобуйата бөҕө буоларын саҥа билсиһэн эрдэхтэриттэн төрүччү үөрэҕин тутуһан быһаарыа этилэр. Билигин ыарыһах оҕолор элбээбиттэрин кэнниттэн былыргылар ыал буолууга тутуһар туһалаах үгэстэрин олоххо киллэрии ирдэнэр.

Төрөппүттэр бары оҕолоро ыалдьыбатыгар баҕара саныыллар. Бу баҕа санаа ситиһиллэр кыаҕа ыал буолуох инниттэн төрүччүлэрин үөрэтииттэн, ол аата өбүгэлэр, төрөппүттэр доруобуйаларын, үлэни кыайалларын эрдэттэн билиини уонна ону тутуһууну ирдиирин олоххо киллэрии эрэйиллэр.

Бэйэлэрэ өбүгэлэриттэн ыла үлэһит, үлэни-хамнаһы кыайар төрөппүттэр оҕолоро доруобай буола төрүүр кыаҕа улахан. Ыраах өбүгэлэригэр даҕаны араас ыарыылаахтары, бодоҥнору, дьадаҥылары кытта ыал буолууттан эдэрдэр туттунуо этилэр. Ыал буолуу аан бастаан кэлэр көлүөнэлэри үөскэтэргэ аналлааҕынан былыргыттан биллэр туһалаах үгэстэри туһаннахха эрэ омук сайдара ситиһиллэр.

Доруобай, этэ-сиинэ бөҕө оҕо атаах буола улаатара аҕыйах. Бэйэлэрэ үлэһит төрөппүттэр доруобай оҕону батыһыннара сылдьан үлэҕэ-хамнаска үөрэтэр кыахтара улаатар.

“Оҕону көтөххө үөрэтимэ” диэн этии аһара көрүүнү-истиини, бэлэмҥэ үөрэтиини суох оҥорон оҕо атаах буола иитиллэрин аҕыйатар аналлаах. Оҕото үчүгэйи, ситиһиини оҥоруоҕун баҕарар төрөппүт оҕотун атаахтатыа суоҕа этэ. Оҕо араас көрдөбүллэрин тук курдук толорон иһии бэлэмҥэ үөрэтэн кэбиһэрин билинэн, кыах баарынан бэйэтигэр оҥорторо сатааһыҥҥа кыһаныы ирдэнэр. 

Оҕо доруобай буола төрүүрүгэр дьахталлар ылар оруоллара олус үрдүгүн билиниэ этилэр. Кинилэр эдэрдэригэр, ыраас кыыстарынан эргэ таҕыстахтарына оҕолоро быдан доруобай, эр киһилэриттэн бэриллибит буор куттаах буолар. Уонунан сылларга бүппэт үөрэҕи эрэ эккирэтэ сылдьан быстах баҕа санааларын толороору, сыыһа-халты туттунан доруобуйаларын мөлтөтөллөр. Оҕону төрөтүүгэ анаан-минээн төрүччүлэрэ ыраахха диэри биллэр, үлэҕэ-хамнаска үөрүйэх, сайдыылаах буор куттаах эр киһини таба талан ылан кыттыһыннардахтарына доруобай оҕолор элбиэхтэрэ этэ.

Дьахталлар көҥүллэринэн барыылара, талбыттарынан баҕаларын ханнара сылдьыылара араас, эмтэммэт ыарыылаах, куһаҕан, сайдыыта суох буор куттаах дьон оҕолоноллоро элбээһинигэр тириэрдэн кэбистэ. Оҕо буор кута буккуллуута, кыайан хамсаммата, саҥарбата дьахталлар элбэх эр дьону кытта сылдьыспыттарыттан быһаччы тутулуктаах.

Бэйэлэрэ доруобай төрөппүттэр хантан ылан ыарыһах оҕону төрөтөллөр диэн ыйытыы Россия дьонун интэриэһиргэтэр буолла. Дьон буор кут, кут-сүр үөрэҕин туһунан билэ сатыыллара улаатта. Ыарыһах оҕолор олус элбээтилэр. Хрустальнай уол кыайан улааппатын, уҥуохтара тосто сылдьалларын суруйаллар. (1).

Эт-сиин диэн өбүгэлэри, төрөппүттэри утумнаан иһэр киһи тутаах чааһа буолар. Ыраах да өбүгэлэргэ баар эмтэммэт ыарыылар оҕоҕо бэриллэр кыахтаахтарын генофонду үөрэтии дакаастыыр. Урукку кэмнэргэ сахалар бэйэлэрин өбүгэлэрин төрүччүлэрин, үлэлэрин-хамнастарын, олохторун ыраахха, тохсус көлүөнэҕэ диэри билэллэриттэн, итинник ыарыылаах уонна дьадаҥы дьону кытта эдэрдэр холбоһон  ыал буолаллара суох буолар этэ.

Оҕону үчүгэй да, куһаҕан да майгыга төрөппүттэр иитэн, үөрэтэн кэбиһэллэрэ көтөххө үөрэтиинэн толору дакаастанар. (2,75).

Туһаныллыбыт литература

1. НТВ. 17.08.2012. “Говорим и показываем”.

2. Каженкин И.И. Оҕо өйө-санаата сайдыыта / И.И.Каженкин- Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2021. – 152 с.