Күндү таастары классификациялааһын

Күндү таастары классификациялааһын (бөлөххө араарыы, хаттыгастааһын) — гемммологияҕа, минералогияҕа чопчу дьон барыта тутуһар, таастар айылҕаттан бэриллибит физическэй, химическэй уонна кристаллографическай свойстволарынан классификациялааһын суох. Баччааҥҥа дылы минералогия бэйэтин «периодтаах тиһигин» (периодическэй систиэмэтин) оҥоро илик, хаһан эмит оҥоруо да диэн эрэбил суох.

Ол да буоллар күндү таастары систематизациялааһыны элбэхтэ оҥорбуттара. Билиҥҥи геммологтар таастар геологическэй айдарыыларын, састааптарын, ордук элбэхтик көстөр элэмиэннэрин (тимир, алюминий, алтан уо.д.а.), химическэй ситимнэрин көрүҥүн уонна кристаллография дааннайдарын көрөллөр. Ол гынан баран бу дааннайдар ювелиир уустарга таас сыанатын быһаарарга улахан элбэҕи биэрбэттэр. Бу характеристика — сыана — биллэн турар таас күндү буоларын эбэтэр буолбатын туоһулуурга улахан суолталаах. Ол иһин таастары классификациялааһын элбэҕэ бу критиэрийгэ олоҕурар.

Бастакы бөлөххө араарыы ньымаларыттан биирдэстэринэн 1860 с. ниэмэс минералога К. Клюге оҥорбута. Кини өҥнөөх таастары биэс кылааска араарбыта. Бастакы үс дьиҥнээх күндү таастартан турар, икки бүтэһик — стандартнай күндү таастартан. Бастакы кылааска Клюге алмааһы, корунду, хризобериллы уонна шпинели киллэрбитэ, иккискэ — бериллы, благороднай опаалы, гранааты, топааһы, турмалиины уонна циркону. Бүтэһик бэһис кылааска гематит, жадеит, малахит, нефрит, серпентин уонна да атын манна майгынныыр таастар киирбиттэрэ.

Манна майгынныыр классификациялааһыны 1902 с. ниэмэс минералогия профессора Г. Гюрих оҥорбута. Кини бары ювелирнай оҥоһуктары оҥорорго туттуллар дьэҥкир таастары бастакы ууска (род) киллэрбитэ. Күндү аҥаардаах (полудрагоценные) таастар туспа бөлөххө киирбиттэрэ.

Өссө биир классификациялааһыны М. Бауэр 1896 с. оҥорбута. Манна өҥнөөх таастар үс бөлөххө арахсаллар: күндү таастар, оҥоһук оҥорорго туттуллар (поделочные) таастар, органоген таастар. Бүтэһик бөлөххө гагат, чөмчүүк, кораалл уонна янтарь киирэллэрэ. Хас биирдии бөлөх өссө үстүү бөлөххө арахсара.

Бу ааттаммыт уонна да атын классификацилааһыннар биир итэҕэстэхтээхтэр — ханнык эмит категорияҕа киирэр таас сыаната олох кыраттан наһаа үрдүккэ дылы хамсыан сөп.

Ол иһин ювелир уустар «түөрт С быраабылатын» тутуһаллар. Бу таас хаачыстыбатын сыаналыыр түөрт тиэрмин бастакы буукубаларынан ааттаммыт быраабыла. Бастакы характеристиката — өҥө (color). Уоппуттаах ювелир таас өҥүн сыаналыыр уонна ханнык эмит сыыппараны иҥэрэр кыахтаах. Иккис сүрүн критиэрий — ырааһа (clarity). Таас иһигэр кып-кыра да туора «сыыс» киирбит буоллаҕына таас сыаната уонунан төгүл кыччыан сөп. Таас өҥүн уонна ырааһын дробтаах чыыһыланан көрдөрөллөр. Холобур 3/3 характеристикалаах бриллиант үчүгэй ахсааҥҥа киирсэр, оттон 9/12 буоллаҕына таас мөлтөх хаачыстыбалаах.

Үһүс критиэрий — кырыылааһына (огранката) (cut). Үчүгэйдик ырыыламмыт таас сыаната үрдүк буолар. Уонна бүтэһик, саамай сыанатыгар охсор критиэрий — караатынан бэриллибит ыйааһына (carat weight). Биир караат биир граам бэс гыммыт бииригэр тэҥ. Холобур 0,3 карааттаах бриллиант кыра диэн ааҕыллар, биир караакка дылы — орто, 1 карааттан үрдүк буоллаҕына — улахан.