Кыттааччы:RSofronova
Флоренс Найтингейл[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Флоренс Найтингейл (англ. Florence Nightingale; Флоренцияҕа, Улуу Тосканскай судаарыстыбаҕа 1820 сыл ыам ыйын 12 күнүгэр төрөөбүтэ , — Лондоҥҥа, Великобританияҕа 1910 сыл атырдьах ыйын 13 күнүгэр өлбүтэ) — амарах сүрэхтээх сиэстэрэтэ уонна Великобритания общественнай деятелэ.
Оло5ун туьунан[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Баай аристократтар дьиэ кэргэннэригэр 1820 сыллаахха ыам ыйын 12 күнүгэр төрөөбүтэ, килбиэннээх үөрэхтээхтэммитэ, древнегреческай, латинскай, французскай, немецкай уонна итальянскай тылы билэрэ. Дьону ыарыыттан уонна өлүүттэн быыһыырга бэйэтин сүрүн сыалын көрбүтэ. 20 сааһыгар медицинскэй сестра (сестра милосердия) буолуон баҕарар, ол эрэн кини санаата 13 сыл буолан баран туолар, тоҕо диэтэр ол саҕана медсестра идэтэ Англияҕа куһаҕан аат-суол. Төрөппүттэрэ уонна чугас дьоно медсестра буоларын утараллар этэ. 1846 сыллаахха сестринскэй дьыала тэриллиитигэр Италиянан, Египетынан уонна Грециянан кэрийэ сылдьан ыарыһахтары көрбүтүттэн-харайбытыттан наһаа дьолломмута.
1850 сыллаахха Кайзерсверт диэн Германия районугар баар Институт диакониса сылдьан олоҕун көрүүтүн тосту уларыппыта. Дьиэ кэргэнигэр утарсан, Флоренс ийэтин көҥүлүн ылан 1851 сыллаахха Кайзерсверт пастор Флендер общинатыгар (община сестер пастора Флендера) баран медсестра идэтин баһылыыр. 1853 сыллаахха Лондоҥҥа Харли-стритка улахана суох чааһынай балыыһаҕа салайааччы буолар. Ол кэннэ аата онно манна иьиллэр - биллэр буолар, атын тэрилтэлэр үлэҕэ ыҥыраллар.
1854 сыллаахха алтынньы ыйга Крымскай сэрии кэмигэр, Флоренс 38 көмөлөһөөччүлээх, олор кэккэлэригэр манаах дьахталлар уонна амарах сүрэхтээх сестралар буолан полевой госпитальга Скутарига (Турция) уонна Крымҥа барар. Оннук курдук бааһырбыт дьон санитариятын уонна көрүүтүн-харайыытын принцибын олоххо киллэрэр. Ол түмүгэр алта ыйы кыайбат кэминэн лазаретка өлүү ахсаана 42-тэн 2.2% дылы аччыыр
1856 сыллаахха Флоренс бэйэтин харчытынан Крымҥа Балаклаваҕа үрдүк хайа үрдүгэр Крым сэриитигэр өлбүт саллааттары, быраастары уонна медсестралары чиэстээн үрүҥ мрамортан оҥоһуллубут кириэс туруортарар.
Крым сэриитэ Флоренс национальнай герой оҥорор. Фронтан төҥнүбүт саллааттар кини туһунан "ыһыырынньыктаах дьахтар" диэн кэпсииллэр үһү, то5о диэтэр илиитигэр ыһыырынньыктаах түүн аайы бэйэтэ ыарыһахтары кэрийэрэ.
Англияҕа төҥнөөт (1856) Найтингейл аармыйа медицинскэй сулууспатын хат тэрийиигэ сыал-сорук туруорунар. Байыаннай министиэристибэ өттүттэн утарыы баарын үрдүнэн, 1857 сыллаахха аармыйаҕа доруобуйа кыһалҕатын хамыыһыйатын үлэҕэ киллэрэр. Оччолорго дьахтар үрдүк таһымнаах хамыыһыйа чилиэнэ буолбатын үрдүнэн, хамыыһыйа отчуотугар киирбит элбэх информацияны биэрэн, Найтингейл хамыыһыйа үлэтигэр улахан сабыдыалы үөскэппитэ. С реформаны ылынара наадалааҕын өйдөтөргө, социальнай статистика өссө да үөскэх эрдэҕинэ Найтингейл бэйэтин статистическай чинчийиилэрин биэрэр. 1859 сыллаахха Херберт эмиэ байыаннай миниистирэ буолар; кини көмөтүнэн Найтингейл балыыһаларга салгыны ыраастыыр (вентиляция) уонна кирдээх убаҕаһы сүүрдэн ыытарга аналлаах ханааллар уонна турбалар системаларын (канализация) туруортарар; балыыһа үлэһиттэрэ булгуччулаах бэлэмнэнии ааһаспыттара; балыыһаларга информацияҕа кытаанах статистическай чочуйууну ыыппыттара. Байыаннайдыҥы-медицинскэй оскуола тэриллибитэ, аармыйаҕа ыарыы профилактиката улахан суолталааҕын быһаарыы үлэтэ ыытыллыбыта.
1859 сыллаахха Найтигейл Королевскай статистическай общества чилиэнинэн талыллар уонна кэнники Американскай статистическай ассоциация бочуоттаах чилиэнэ буолар.
Кини суруйбут кинигэлэрэ «Заметки о факторах, влияющих на здоровье, эффективность и управление госпиталями британской армии» (Notes on Matters Affecting the Health, Efficiency and Hospital Administration of the British Army, 1858) уонна «Как нужно ухаживать за больными» (Notes on Nursing: What It Is and What It Is Not, 1860). Маҥнай нууччалыы тылбаастаммыт үлэтэ Ф.Найтингейл «Как надо ухаживать за больными» 1905 сыллаахха Санкт-Петербурга бэчээттэммитэ
Флоренс 1860 сыллаахха Англияҕа сурутуунан хомуллубут харчыны биэрэн, Лондоҥҥа Сибитиэй Фома балыыһатыгар амарах сүрэхтээх сиэстэрэлэри бэрэбиэркэлиир оскуоланы арыйар. Соторуннан ол оскуола выпускницалара атыылыы тэрилтэлэри атын балыыһаларга мэктиэтигэр атын дойдуларга эмиэ арыйаллар. Оннук бу оскуоланы 1866-67 бүтэрбит Эмми Каролина Рапе Швецияҕа амарах сүрэхтээх сиэстэрэлэри үөрэтэр систиэмэ айыытын пионера буолар. Инникитин кини оскуолатын халыыбынан Европаҕа уонна Америкаҕа эмиэ оннук оскуолалар арыллаллар, үөрэтиини медицинскэй сиэстэрэлэр бэйэлэры ыыталлар. Женеваҕа 1864 сыллаахха Анри Дюнан Ф. Найтингейл суруйуутугар баар сүбэлэрин төрүт оҥостон Кыһыл кириэс Норуот ыккардынааҕы түмсүүтүн тэрийэр.
Найтингейл 1910 сыллаахха атырдьах ыйын 13 күнүгэр өлбүтэ; Лондоҥҥа Сибитиэй Павел кафедральнай соборугар көмүллэ сытар.
Статистикаҕа ууруу[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Аныгы социальной статистика төрүттээччитинэн биллэр Адольф Кетле. Ол иннинэ социологияҕа сөптөөх ньыма суоҕа, буоларын курдук дьон майгыта барыта индивидуальнай, уонна сокуоҥҥа бас бэриммэт, айылҕа көстүүлэриттэн уратыттан.
Кетле, «ортоку киһи» статистикатын уонна өйдөбүлүн туһанан «ортотунан» майгылаах дьону салайар сокуону булар. 1831 сыллаахха сокуону кэһэргэ дьахтарыттан эр киһититтэн, сааһыттан, үөрэҕиттэн, климатыттан, дьыл кэмиттэн тутулуга суоҕун туһунан чинчийиитин бэчээттэтэр. Найтингейл кини үлэлэрин ытыктааччы, сүгүрүйээччи буолар. Медицинскэй сулууспаны хат уларытан тэрийиигэ статистическай ньымалар көмөлөһүөхтэрин сөбүн өйдүүр.
Кини 800-сирэйдээх кинигэтигэр «Заметки о факторах, влияющих на здоровье, эффективность и управление госпиталями британской армии» (1858) статистикаҕа анаммыт раздел баар. Ол раздел диаграммаларынан хааччыллыбыт. Найтингейл статистикаҕа инфоргафияны туттууга новатор буолбута. Кини төгүрүк диаграммалары айбыта, “бөтүүк тарааҕа” диэн ааттыыр этэ. Ол диаграммалары Крым сэриитигэр буолуо суохтаах өлүү ахсаанын көрдөрөөрү туттара. Аармыйаҕа доруобуйа кыһалҕатын хамыыһыйатын отчуотугар элбэх диаграммата киирбит. Найтингейл ол диаграммалары памфлет быһыытынан парламеҥҥа, правительствоҕа уонна аармыйаҕа тарҕатара. Ол түмүгэр доруобуйа харыстабылыгар реформалар ыытыллаллар уонна аармыйаҕа медицинскэй статистиката хомуллар.
Вильям Фарра (британскай эпидемиолог уонна статистик) уонна да атын быраастар көмөлөрүнэн Найтингейл госпиталлярга уонна статистика түмүүтүгэр анаан ньыма толкуйдуур. Ол ньыма госпиталлярынан хомуллар статистиканы биир дьүһүннээх оҥоруохтаах, холобур: ыарыһах ахсаанын, госпитальга киирбиттэри, үтүөрбүт ыарыһахтар ахсааннарын, үтүөрэн тахсыбыт дьон ахсаанын, кыайан эмтэммэт, госпитальга ортотунан төһө кэм сыталлара уонна да атыттар. Ол ньыма Лондоҥҥа 1860 сыллаахха ыытыллыбыт статистиктар Норуоттар ыккардыларынааҕы конгрессеяларыгар бигэргэтиллибит. Ол эрэн толкуйдаммыт ньыма наһаа уустук, ыарахан уонна ыарыы классификациятын холбуур буолан үгүс быраас сөпсөспөккөлөр, форма киэҥник туһаныллыбатах.
Аан дойду билиниитэ уонна өйдөбүнньүгэ[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
1883 сыллаахха Найтингейл Королевскай Кыһыл кириэһинэн, онтон 1907 сыллаахха – “За заслуги” орденынан наҕараадаламмыт.
1912 сыллаахха Норуот ыккардынааҕы Кыһыл кириэс уонна Кыһыл быһаҕас ый холбоһуга (1991 сыл ахсынньытыттан Кыһыл кириэс уонна Кыһыл быһаҕас ый түмсүүлэрин Норуот ыккардынааҕы бэдэрээссийэтэ диэн ааттанар) билигин даҕаны аан дойду үрдүнэн амарах сүрэхтээх сиэстэрэлэр ордук бочуоттаах уонна үрдүк наҕараадаларын, Флоренс Найтингейл аатынан мэтээли олохтуур.
Ыам ыйын 12 күнүгэр, Флоренс Найтингейл төрөөбүт күнүгэр аан дойду Норуоттар ыккардыларынааҕы медицинскэй сиэстэрэ күнүн бэлиэтиир.
Лондоҥҥа Флоренс Найтингейл музейа үлэлиир, онно экспозициятыгар хорсун быһыылаах дьахтар олоҕун сүдү суолталаах биографическай уонна героическай олоҕун түгэннэрин көрдөрөр экспонаттар бааллар.
Флоренс Найтингейл олоҕун туһунан хас да уус-уран уонна документальнай киинэ уһуллубут. 1951 сыллаахха экраҥҥа британскай историческай киинэ тахсыбыт, “Леди с лампой” режиссера Герберт Вилкокс, сүрүн оруолу Анна Нигл толорбут. Ф. Найтингейлга анаан өссө да Дэрил Дьюк (1985) уонна Норман Стоун (2008) диэн режиссердар үлэлэрэ анаммыт.
Флоренс Найтингейл портрета 1975-1994 сыллардаахха туттулла сылдьыбыт 10 фунт стерлинг нөҥүө өттүгэр ойууланан сылдьар.
Кини аатынан Венераҕа баар венец Найтингейл ааттаммыт уонна астероид Флоренс.
1955 сыллаахха ФРГ почтатын маркатыгар ойууламмыт.
Флоренс Найтигейл эффектэ[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Ф. Найтингейлы чиэстээн кини аатынан психологическай синдром эбэтэр эффект ааттаммыт (англ. Florence Nightingale effect), быраас эбэтэр медсестра ыарыһаҕы көрөн харайан эмтиир кэмигэр ыарыһахха туох эрэ сыһыан үөскүүрүн, ол сыһыан тапталга улаатарын этэллэр.