Кыра оҕону иитии, үөрэтии халыйыыта

Оҕо биир сааһын туолуор диэри ийэтин иммунитета харыстыыр уонна оҕону биир сааһын туола илигиттэн тымныынан эрчийдэххэ тымныыны тулуйара улаатар, бөҕөргүүр диэн медицинэ үлэһиттэрэ этэллэр. Тымныынан эрчийии оҕо кыра эрдэҕиттэн этин-сиинин температуратын тэҥнээн биэриигэ үөрэтэринэн, иммунитетын сайыннарарынан тымныйан ыалдьан испэтин үөскэтэр.

Итии уонна тымныы киһиэхэ утарыта дьайыылаахтар. Киһи этигэр эмискэ итии дьайыытыттан тирии капиллярдара аһыллан хаалаллар, эт-сиин итиини көҕүрэтэр, таһаарар. Онтон тымныы дьайыытыттан тирии капиллярдара ыга сабыллан тымныыны иһирдьэ киллэрбэттэрэ дьоҥҥо барыларыгар биллэр эрээри, тымныынан дьарыктанааччылар билигин да аҕыйахтар.

Эти-сиини итиинэн уонна тымныынан хардары-таары эрчийии тирии түргэнник сабыллан, аһыллан биэриитин үөскэтэн эрчийэр күүһэ ордук улахан. Айылҕаҕа үлэлии-хамсыы сылдьар киһи эмискэ күүскэ хамсанан тиритэрэ, буһара хаһан баҕарар буолар суол. Ол кэмҥэ эрчиллиитэ суох киһи тиритэн баран кыайан куурбакка тоҥо охсон, тымныйан ыалдьан хаалара элбэх.

Итиини-тымныыны тулуйарга эрчиллибэт буолуу, наар сылааска, сымнаҕаска сылдьарга үөрэнии киһи доруобуйатын олус мөлтөтөр. Биирдэ эмэ эмискэ тымныйан эбэтэр итийэн, тиритэн хаалыы кэнниттэн киһи этэ-сиинэ сөптөөх температуратын кыайан тэҥнээбэккэ, регулировкалаабакка улаханнык ыалдьан хаалыан сөп. Биһиэхэ күөх сайын ортото тымныйан улаханнык ыалдьан хаалар эдэр эмньик дьон элбээтилэр.

Таһырдьа сибиэһэй салгыҥҥа сылдьарын оҕо барыта сөбүлүүр. Таһырдьа тахсан, төһө эмэ оонньоон баран дьиэҕэ кииримээри эрэй бөҕө буолара баар суол. “Таһырдьа” диэн саҥаны кыра оҕоттон элбэхтик истэбит. Онно олус үчүгэйин оҕо барыта билэр.

Сылаас дьиэттэн таһырдьа таҕыстахха салгын ырааһа биллэр, хаста да толору тыынан ыллахха харах сырдыырга дылы гынар. Сахалар салгын сиэниллэрин, күүс-күдэх биэрэрин эмиэ билэллэр, таһырдьа тахсан “Салгынна сиэ” диэн этэллэр, ыраас салгынынан тыынарга сүбэлииллэр. Дьиэ иһин салгылатан иһии кыра оҕо баарыгар ордук туһалаах.

Ыраас салгынынан тыыныы өй-санаа ол-бу, араас санаалартан ыраастаныытыгар туһалыыр, дьэгдьийиигэ тириэрдэр. Сахалар былыр-былыргыттан дьэгдьийиигэ ыраас салгын туһалааҕын билэллэр. “Дьэгдьийэ түс эрэ” диэн этии кэнниттэн таһырдьа тахсан ыраас салгыҥҥа хаамыталыы түһүү кэнниттэн киһи санаалара үчүгэй өттүгэр уларыйар кыахтара улаатар.

Оҕону кыра эрдэҕиттэн таһырдьа, ыраас салгыҥҥа элбэхтик сырытыннарыы туһалыыр. Ыраас салгыҥҥа сылдьыы, дириҥник тыыныы элбэх кислород хааҥҥа киирэриттэн өй-санаа ырааһыран, дьэгдьийиигэ тириэрдэрин тэҥэ, доруобуйаҕа туһата улахан.

Таһырдьа тахсыы сахаларга тымныыга тахсыы диэн өйдөбүллээх туттуллара элбэх. Куруук сылаас дьиэ иһиттэн тахсыбат оҕо тымныйан ыалдьан иһэрэ эбиллиэн сөп. Дьиэ иһин сылааһынааҕар биһиги таһырдьабыт тымныы буолара биллэринэн элбэхтэ таһырдьа тахса сырыттахпытына, тымныынан эрчиллии үөскүүрүн тыа сирин олохтоохторо туһана сылдьаллар.

Сэбиэскэй былаас босхо эмигэр-томугар үөрэнэн, сылаас дьиэҕэ олорорго өйөнөн хаалбыппыт дьайыыта хаалан биэрбэккэ, оҕону тымныынан эрчийэрбит эбиллэ илик.

Сахалыы таҥара үөрэҕэ оҕону киһи буолууга, киһилии быһыыланыыга, сиэри тутуһар буолууга “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэҕи тутуһан үөрэтэр. Бу үөрэх оҕо өйө-санаата сайдан, оҥорор быһыылара элбээн иһэллэригэр сөп түбэһэр. Айыыны оҥоруу диэн киһи билбэтин, оҥорботун оҥоруу, сиэри кэһии буоларыттан сыыһа-халты туттунууга оҕону күһэйиэн сөп. Ол аата “Айыыны оҥорума” диэн үөрэх киһи оҥорбот, сиэри кэһэр быһыылары оҥорума, сыыһа-халты туттума диэн оҕону харыстыыр үөрэх буолан хайаан да туттулуннаҕына табыллар. Ону тэҥэ, айыы диэн тыл куһаҕан өрүтэ элбэҕинэн алгыска туттуллара табыллыбат.

Аан дойду уһун үйэлээх омуктара еврейдэр олох туһунан бары билиилэрин сурукка киллэрэн Талмуд диэн үөрэҕи туһаналлар. Онно маннык суруллубут: “Если старцы скажут тебе “Разрушай”, а молодежь – “Созидай”, то разрушай, а не созидай, ибо разрушение старцев – созидание, а созидание молодежи – разрушение”. (1,99).

Сахалар таҥараларын үөрэҕэ оҕону үөрэтиигэ туһанар “Айыыны оҥорума” диэн үөрэҕэ табатын бу этии дакаастыыр. Итини тэҥэ кырдьаҕас киһи эдэрдэргэ анаан этэр кэс тыла, кэһиини оҥорорго сөп буолбутун биллэриитэ буолар. Кырдьаҕас бэйэтин олоҕун уопутун биэриитин, этэр кэс тылын тутуһан сахалар олохторугар саҥаны киллэрэн иһэллэрэ табылларын элбэтэр.

Кыра оҕону үөрэтиигэ тыл үөрэхтээхтэрэ оҥорбут “айыыларын үөрэҕэ” сөп түбэспэт. Араас абааһылары, иччилэри өрө тутуу кыра оҕону иитэргэ, үөрэтэргэ табыллыбат. Оҕо барыттан бары чаҕыйа, салла сылдьар буолара үөскүөн сөп. Оҕону кыра эрдэҕинэ араас абааһыларынан, иччилэринэн куттааһын куттана сылдьыыга тириэрдэринэн ордук куһаҕан. Итилэр баалларын оҕо билбэккэ да эрэ улаатыа этэ. Иччилэр киһиэхэ куһаҕаны баҕарбаттар, бэйэлэрин тыыппатахха, үргүппэтэххэ, улаханнык ааттаан ыҥырбатахха дьоҥҥо биллибэттэр, мэһэйдэспэттэр, ол иһин оҕону итилэринэн куттуур табыллыбат, оҕо биллибэттэн чаҕыйара улахан буолуон сөп.

Оҕону хараҥанан, араас “бүүлэринэн” онно туох эрэ кутталлаах баар эҥин диэн куттаан үөрэтии өссө ордук куһаҕан. Улааттаҕына даҕаны хараҥаттан куттана, дьаахана сылдьар киһи буола улаатара киһи быһыытыгар сөп түбэспэт.

“Туох барыта кэмнээх-кэрдиилээх” диир сахалар олохторун үөрэҕэ уонна олоххо уларыйыылар киирэн иһэллэрин билинэр. Айыылар билиилэрэ диэн урукку, биһиги иннибитинэ олорон ааспыт дьон үөрэхтэрэ уларыйбаттар, онтон туох барыта кэмэ кэллэҕинэ уларыйарын, саҥалыы тэриллиини, таҥыллыыны барарын бу кэмнээх-кэрдиилээх диэн этии быһаарар.

Уларыйан иһэр өйгө-санааҕа таҥара үөрэҕэ сөп түбэһэр, саҥа үгэстэри иҥэрэн биэрэн сайдыыны киллэрэн иһэргэ аналланар. Ордук үлэ-хамнас уларыйыытыгар, тупсуутугар атыннык салаллыытыгар таҥара үөрэҕэ туһалыыр. Үлэ оҥорон таһаарар кыаҕа кыччаатаҕына атын үлэнэн уларытан, солбуйа охсон биэрии киһи кураанахха олорон биэриитин суох оҥорор.

Айыы өйүн-санаатын үөрэтии оҕо улаатан киһи буолууну ситиспитин кэнниттэн саҕаланнаҕына ордук туһалаах буолуо этэ. Сайдыыта суох былыргы олоххо кыайбыт-хоппут дьон кэпсээннэринэн халааһын, талааһын үчүгэй курдук көрдөрүллэрэ элбэх, барыһы, баайы өстөөхтөрү өлөрүү-өһөрүү дэлэччи биэрэрэ оҕону бэлэмҥэ үөрэтиэн сөп. Урукку, олоҥхо саҕанааҕы олох көрдөбүллэрэ билиҥҥи демократия, суут-сокуон ирдэбиллэригэр сөп түбэспэттэрэ элбэх.

Тоҕо диэтэххэ, оҕо улаатан өйө-санаата сайдан үрүҥү-хараны, үчүгэйи-куһаҕаны арааран билэр буоллаҕына, урукку олорон ааспыт дьон, айыылар туох туһалааҕы, үчүгэйи оҥорбуттарын сиидэлээн, ырыҥалаан таба туһанар кыахтанарын сайдан, уларыйан иһэр олох көрдөбүлэ ирдиир. Ол иһин айыылартан ылар бэлэм билиилэрбит үрүҥ айыы диэн ааттаналлар, олор оҥорбут араас быһыыларыттан үчүгэйин, үрүҥүн эрэ талан ыларга аналланаллар.

Былыргы үйэлэргэ дьон олоххо сыһыаннара билигин демократия олоҕунааҕар уратыта элбэх этэ. Ол кэмҥэ өлөрсүү, киһини өлөрүү, мунньуммут баайдарын талааһын улахан уустуга суох, кыайыы курдук көстөр этэ. Дьон олохторун таһыма намыһаҕыттан киһи киһиэхэ сыһыана быдан кытаанаҕа, аһыныгаһа суоҕа, кыаттарбыттары кулут оҥостоллоро, ким кыайбыт-хоппут баһылыыра, салайара.

Кыайан саҥарбаттарыттан олох сайдыытыттан хаалан хаалбыт неандерталецтары уонна олорго маарыннааччылары кыайбыттар бултаан, сиэн-аһаан суох оҥортообуттарын дьон билигин да билиммэккэ, бэйэлэрин оччолортон ыла “үчүгэй”, киһилии быһыылаах курдук сананаллара хаала илик. Ону баара үчүгэй киһилии быһыыланыы олоххо киирбитэ 2 тыһыынча сыллартан эрэ ордон эрэр.

Киһи өйө-санаата кыылга кубулуйан, оннук быһыылары оҥорон кэбиһэрэ ыраахтан буолбатах. Араас элбэх сиэри таһынан барар быһыылары оҥорооччулар билигин да бааллар. Ыт аччыктаатаҕына, ас булунаары өссө өйдөөх бөрөҕө кубулуйара тиийэн кэлиэн сөп.

Былыргы олоҥхолор кэмнэригэр араас элбэх өлөрсүүлэр, халааһыннар элбэхтик буолаллара. Маннык куһаҕан холобурдары кыра оҕолор өйдөрө-санаалара ситэ сайда, киһи буолууну, саҥа үйэ сокуоннарын билэ, баһылыы иликтэринэ билбэттэрэ ордук. Үчүгэйдээх куһаҕантан хайаларын урут бастаан баһылыыллар, үгэс оҥостон иҥэринэллэр даҕаны олохторо, ол диэки салаллыылаах буолан хааларын төрөппүттэр умнубатахтарына табыллар.

Араас сымыйанан, оннук буолуо диэн була сатаан этээччилэр, суруйааччылар элбээтилэр. Өссө сорох сымыйа үөрэхтэр киһи өйө-санаата, салгын кута өлбөт дииллэр. Сирдээҕи үөрэҕи ситэ бүтэрбэтэх буоллаҕына, киһи хаттаан төрүүр үһү. Таҥара кини кутун ылан кыра оҕоҕо иҥэрэн кэбиһэр диэн эмиэ этэллэр. Оччоҕуна бу кут эмиэ хаттаан киһи буолан сирдээҕи олоҕу баһылыырга үөрэнэр диэн сымыйалыыллар.

Учууталлар кармаларын учуоттаан 4, 5, 6 ыйдаах буос оҕону буланнар, дууһаны ийэ кут оҥорон сиргэ инкарнацияҕа ыыталлар. Биһиги бары итинник Орто дойдуга оҕо буолан төрүүбүт. Ийэ куппут үһүс харах нөгүө оҕону, саҥа киһини – салгын куту үөрэтэн барар. (2,84). Киһи хаттаан төрүүрүгэр өйө-санаата буккуллубатын диэн урукку олоҕун өйүн умуннаран кэбиһэллэр диэн Сырдык суруйар. Сырдык оҕо урукку олоҕун 3 – 4 сааһыгар диэри өйдүөн сөп, онтон умнар диэн быһаарар. Урукку олоҕу билии саҥа кыһалҕаны үөскэтэр, ол иһин биһигини харыстааннар памяппытын сотоллор. (2,20).

Өй-санаа төрүттэрин билбэт эрээри, билэр курдук туттунан элбэх дьону албынныы сатааччылар араас сымыйа этиилэригэр киирэн биэрбэтэххэ табыллар. Албыннаппыт дьон хомойбут куһаҕан санаалара бэйэтэ да син-биир кинилэри ситэн тиийэн өйдөтүөҕэ. Туох эмэ бэлэм билии халлаантан түһэн кэлиэҕэ диэн кэтэһимиэххэ, бэйэбит оҥоро, тута үөрэниэххэ. “На бога надейся, но сам не площай” диэн этии хаһан баҕарар табатын билэн туһаныахха.

Билигин Интернет ситиминэн оҕолор араас куһаҕан быһыылары оҥорон бараннар киэҥник тарҕатар, атыттары угуйа сатыыр кыахтаннылар. Аныгы олох араас абылаҥнарыгар киирэн биэрбэт кытаанах майгылаах дьону иитии, үөрэтии эрэйиллэр буолла. Ол иһин оҕону кыра эрдэҕинэ ийэ кутун иитии-үөрэтии олус туһалааҕын уонна сахалыы кут-сүр үөрэҕин туһанан сөптөөх хайысханы тутуһуохтааҕын бары төрөппүттэр итэҕэйэн эрэллэр.

Олох тупсан истэҕинэ бары барыта үчүгэй буолан иһэр диэн этии сымыйа, дьону албыннааһын буолар. Кытаанах майгылаах, өһөс санаалаах киһи бу албыҥҥа киирэн биэрбэт кыахтанар.

Оҕо төрөппүт олоҕун салҕааччы буоларын кыра эрдэҕиттэн билэн ийэ кутун үчүгэй быһыыларынан иитэн, туһалаах билиилэргэ, үлэҕэ-хамнаска хойутаппакка эрэ үөрэтэн биэрии эрэйиллэр. (3,136).

Туһаныллыбыт литература

1. Введение в этнопедагогику: учебно.-метод. пособие для студ.высш.учеб. заведений. – Якутск: Офсет, 2009. – 152 с.

2. Сырдык. Таптал биоэнергията. – Дьокуускай: Бичик, 2001.- 96 с.

3. Каженкин И.И. Оҕо өйө-санаата сайдыыта / И.И.Каженкин- Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2021. – 152 с.

Өссө маны көр