Куһаҕан быһыылары аҕыйатыы

Куһаҕан быһыылары аҕыйатыы диэн саҥаны айыыны оҥорорго олус улахан сэрэхтээх буолуу ааттанар.

Тугу да оҥорбот киһи диэн суох. Киһи буолан баран тугу эмэни оҥорор. Бары тугу эмэ бэйэлэригэр туһалааҕы, барыһы киллэрэри кыахтара баарынан оҥоро сатыыллар. “Ай” диэн тылбыт киһи саҥаны, урут суоҕу айа сатыыр санаатын биллэрэр.

Дьон бары кэриэтэ үчүгэй дииллэрин, бэйэлэригэр туһалааҕы айа, оҥоро сатыыллара хаһан да суох буолбат. “Ай” диэн саныыр санааны биллэрэр тылбыт буоллаҕына, тугу эмэ илэтигэр оҥорон таһаардахпытына “ай” диэн тылбытыгар “ыы” диэн ытааһын сыһыарыыта эбиллэн айыы диэн тылбыт үөскүүр.

Бары кэриэтэ үчүгэй, туһалаах айыылары, үрүҥ айыылары оҥоро сатыылар, онтон аҕыйахтар эрэ уоруу курдук биллэр куһаҕан, хара айыылары оҥороллор.

Үчүгэйи оҥоро сатаабыт табыллыбатаҕына, сыыһа-халты буолара үгүһүнэн куһаҕаҥҥа кубулуйан хаалара куһаҕан быһыылары элбэтэр. Саҥаны айыы табыллыбата, сатаммата элбэҕиттэн үгүстүк куһаҕаҥҥа кубулуйан хаалан куһаҕан быһыылары элбэтэр.

Сахалар оҕону үөрэтэргэ туһанар “Айыыны оҥорума” диэн үөрэхтэрэ ситэ киһи буолууну баһылыы, ситиһэ, үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэ илик эдэрдэр сыыһаны-халтыны оҥороллорун кыччатарынан куһаҕан быһыылары аҕыйатар.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн киһи оҥорор быһыылара икки аҥы; үчүгэй эбэтэр куһаҕан диэннэргэ хаһан баҕарар арахсаллар. Дьон бары кэриэтэ үчүгэй быһыылары оҥоро сатыыллар, онтон аҕыйахтар анаан-минээн куһаҕан быһыылары оҥороллоругар эбии кыайан табыллыбатах, сыыһа-халты буолбут саҥаны айыылар бары куһаҕан быһыылары элбэтэллэр.

Кэлин кэмҥэ олоххо элбэх сыыһалардаах уонна сахаларга суох “айыы үөрэҕэ” тарҕанан эдэрдэр оҥорор куһаҕан быһыылара, бэйэлэригэр тиийинэллэрэ лаппа элбээбитэ бэлиэтэнэр. Бу уларыйыы буолбутун массыына абаарыйалара элбээһиннэрэ эмиэ биллэрэр.

Эдэрдэр оҥорор куһаҕан быһыылара эбиллэн, ынырыксыйан иһиилэриттэн дьон саллар буолбуттара ыраатта. Бары сахалыы хаһыаттарга бу быһыылар тустарынан кыралаан да буоллар син суруйар буолан эрэллэр. Дьон оҥорор бары куһаҕан быһыыларын истэр, билэр буоллахтарына оҕолорун сэрэтэллэрэ, олору оҥорумаҥ диэн этэллэрэ эбиллэриттэн куһаҕан быһыылар аҕыйыыр кыахтаналлар.

2010 сыллаахха «Кыым» хаһыакка кулун тутар 25 күнүгэр «Ыгылыйыы ыар содула» диэн ыстатыйаҕа ыччат буруйу оҥоруута хаһааҥҥытааҕар да элбээбитин бэлиэтээтилэр. Ыччат чэпчэкитик харчыланар туһуттан киһини да өлөрөрүн кэрэйбэт буолбутуттан дьиксинэллэрэ элбээтэ.

Кэнники кэмҥэ ыччаппыт мөҕөрү-этэри, иитэр-үөрэтэр этиилэри сүгүн истибэт буолан хаалбытыттан соһуйалларын биллэрдилэр. (1,37).

Куһаҕан быһыылар тустарынан «Саха сирэ» хаһыат аналлаах рубриканы таһааран биир эмэ сөбүлээбит куһаҕан быһыыларын сырдаталлар.

«Киин куорат» хаһыакка улуустарга оҥоруллубут куһаҕан быһыылар тустарынан суруйаллар.

Дьон оҥорор бары куһаҕан быһыыларын төрөппүттэр бары билэр буоллахтарына, оҕолорун бу быһыылары оҥорумаҥ диэн үөрэтэр кыахтаналлар. Сахалыы хаһыаттар дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын барыларын дьоҥҥо биллэрэн суруйуохтара этэ. Хаһыаттар күннээҕи солуннары суруйалларынан куһаҕан быһыылары дьоҥҥо тириэрдэр кыахтара улаханын туһаныахтара этэ.

Киһи ханнык баҕарар; үчүгэй эбэтэр куһаҕан да быһыыны оҥоруон сөбө хаһан да хаалан хаалбат. Барыта ханнык санаалардааҕыттан эрэ тутулуктаах. Санаа ураты түргэнник уларыйар кыахтаах. Оҕо улаатан иһэн үчүгэй быһыылары оҥорорго үөрэнэн соннук үгэстэннэҕинэ, үчүгэй быһыылары элбэҕи оҥоруон сөп. Аһара атаахтатан кэбистэххэ үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны араарбат киһи буола улаатыан, “Көҥүлүнэн барбыт” майгыланыан, элбэх куһаҕаны оҥорор кыахтаныан сөп.

Киһи оҥорор быһыылара барылара “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн иккилии өрүттээхтэр. Киһи ханнык баҕарар быһыыны оҥороро үчүгэй, дьоҥҥо туһалаах эбэтэр куһаҕан, буортулаах буолан тахсаллар. Оҕолор кыра эрдэхтэриттэн бу быһыы куһаҕанын билэр буоллахтарына, олору оҥорбот буола улаатар кыахтаналлар.

Билигин аныгы, билии-көрүү кэҥээбит кэмигэр эдэрдэр куһаҕан быһыылары оҥорууларын аҕыйатар сыалтан билиилэрин кэҥэтэн биэрии туһалыыр кыахтаах. Оҕо бары куһаҕан быһыылары кыра эрдэҕиттэн билэр буоллаҕына олору оҥорбот кыаҕа улаатар.

Сахалыы хаһыаттар дьон оҥорор бары куһаҕан быһыыларын суруйбаттар, кистии сатыыллар, барыта үчүгэйи эрэ талан суруйалларыттан куһаҕан быһыылар суохтарын курдук өйдөбүлү дьоҥҥо тарҕаталлар. Ол иһин дьон оҕолорун куһаҕан быһыылары оҥорумаҥ диэн үөрэтэллэрин быраҕан сылдьаллар.

Хаһыаттар бары дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын кырдьыгынан, хайдах баарынан суруйан, дьоҥҥо билиһиннэрэн иһэллэрэ буоллар, төрөппүттэр ылсыһаннар оҕолорун куһаҕан быһыылары оҥорумаҥ диэн үөрэтэллэрэ арыыйда кытаатар, ирдэбиллээх буолар. Төрөппүттэр үөрэхтэрэ кытаатан, ирдэбиллэрэ үрдээһинэ эдэрдэр буруйу-сэмэни оҥороллоро аҕыйыырыгар тириэрдэр кыаҕа улахан.

Оҕону “Айыы диэмэ” диэн куһаҕан тыллары саҥарыма диэн үөрэх куһаҕан тыллар сабыдыаллара оҕо өйүгэр-санаатыгар иҥэн хаалыыларын суох оҥорон, куһаҕан үгэстэнэрин тохтотор. Куһаҕан тыл оннук санаалары үөскэтэринэн, куһаҕан үгэһи иҥэрэн кэбиһиэн сөбүттэн төрөппүттэр харыстаныахтара этэ.

Омук дьонун ахсааннара аҕыйаан иһиитэ оҥорор быһыыларыттан куһаҕаннара элбээбитин биллэрэр. Эдэрдэр эдэр саастарыгар сыыһа-халты туттунууларыттан өлүүлэрэ, бэйэлэригэр тиийиниилэрэ элбээһинэ омук ахсаанын аҕыйатар кыахтара улахан.

Куһаҕан быһыылары оҥорууну аҕыйатарга аналлаах үөрэҕинэн “Айыыны оҥорума” диэн үөрэх буолар. Хас биирдии улаатан иһэр оҕо бу үөрэҕи тутуһа үөрэннэҕинэ сыыһаны-халтыны оҥороро аҕыйыырынан куһаҕан быһыылары оҥороро аҕыйыыр. “Айыыны оҥорума” диэн үөрэх оҕо билбэт, улахан дьон оҥорбот быһыыларын оҥорбот буолууга үөрэтэр. Киһи билбэт, оҥорбот быһыылара куһаҕан буолан тахсаллара элбэҕинэн куһаҕан быһыылары элбэтэллэриттэн сахалар харыстанар ньыманы былыргыттан билэллэрин биллэрэр.

Куһаҕан быһыылар аҕыйаатахтарына эрэ үчүгэй быһыылар элбээннэр олох сайдар, тупсар кыахтанарын билэн, куһаҕан быһыылары аҕыйатарга аан бастаан кыһаныллар.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа төрүт тутаах тутулуга үчүгэй уонна куһаҕан быһыылар икки ардыларыгар тутулугу үөскэтэр. Бу икки өрүт кэмэ кэллэҕинэ эргийэн биэрэрин таба өйдөөн олоххо туһанан, аҥардастыы биир өрүтү эрэ өрө туппаттар. Сэбиэскэй былаас кэмигэр дьадаҥы буолуу үчүгэйинэн ааҕыллар, хайҕаныллар этэ, онтон билигин ырыынак үйэтигэр баай буолуу үчүгэй аатыран сылдьар. Эдэр көлүөнэлэр үчүгэй уонна куһаҕан эргийэн биэрэр кэмнэрин билэннэр олоххо уопуттара ордук улаатта.

Аҥардастыы үчүгэй буолуу диэн олоххо биир эмэ буолуон сөп. Үчүгэйтэн үчүгэйи эккирэтии кэрэ буолууга тириэрдэр буоллаҕына, кэрэтэ диэн ханнык эрэ кыйыа, эргийэн биэрэр кэмэ тиийэн кэлбитин биллэрэр.

Куһаҕан быһыылары аҕыйатар кыах дьоҥҥо баар. Арай сахалар “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэхтэрин төрөппүттэр тутуһуохтара, оҕолорун көрсүө, сэмэй буолууга иитиэхтэрэ этэ.

Туһаныллыбыт литература

1. «Кыым» хаһыат. 2010 сыл кулун тутар 25 күнэ.