Кучум

Кучум, Кучум-хаан (Сибиир татаардарын тылларынан Көцөм,, тат. Küçem, Күчем, كوچم‎, төрөөбүт сыла биллибэт — 1601 сыллаахха өлбүт) — Сибиир хаана (ыраахтааҕыта), Чыҥыс Хаан сыдьаана, Шибан аҕа ууһуттан төрүттээх, Түмэн уонна Улахан Ордуу хаанын Ибак сиэнэ.

Төрдө

Кучум аҕата Муртаза, Түмэн уонна Улахан Ордуу хаанын Ибак уола этэ.

Кучум быһа холоон 1510–1520 сылларга Араал муора хотугу кытылыгар, Алта аул диэн ааттаах улууска төрөөбүт буолуохтаах^[1].

Кучум Чыҥыс хаан сыдьаана буолар. Ону таһынан Кучум аймахтара Шибан аҕа ууһуттан төрүттээх Бухара ханствотын хааннара этилэр. Сорох номохторго этиллэринэн Кучум бэйэтэ Бухараттан төрүттээх этэ.

Баһылыктыыр кэмин саҕаланыыта

Кучум 1555 сылтан ылатан Иккис Абдулла-хаан диэн ааттаах Бухара хаанын көмөтүнэн Едигэр диэн ааттаах Сибиир хаанын утары былааһы былдьаһан сэриилэспитэ. Кучум сэрииһиттэрэ сүрүннээн ноҕайдар уонна каһаахтар этилэр.

1563 сыллаахха Кучум эһэтин иэстэһэн Едигэри уонна кини быраатын Бэкбулаты өлөрбүт уонна Кашлык (Искэр, Сибиир) куораты баһылаабыт. Бу курдук Кучум Иртыш уонна Тобол өрүстэр икки ардыларыгар сытар сирдэр хаана буолбута. Бэкбулат уола Сэйдэк (эбэтэр атыннык Сэид-хаан да дииллэр) тыыннаах хаалбыта уонна Кучум былааһыгар кутталлаах буолбатын гына Бухараҕа ыытыллыбыта^[2].

Кучум итэҕэлинэн мусульманин буолан, Сибииргэ исламы тарҕатыы үлэтин эрчимнээхтик ыыппыта. Исламы ылыныан баҕарбатах дьон күүһүнэн мусульман буолбуттара эбэтэр өлөрүллүбүттэрэ.

Кучум көрдөһүүтүнэн Бухара хаан, Шибан сыдьаана Иккис Абдулла-хаан Кучумҥа үстэ шейхтэри уонна сэидтэри ыыппыта. Кинилэр Сибииргэ исламы тарҕаппыттара.

Ермагы утары сэрии

Кучум Сибиир хаана буолан баран аан маҥнай Москваҕа дьаһаах төлүүр этэ уонна 1571 сыллаахха 1000 киистээх илдьитин ыыппыта. Ол кэнниттэн Кучум ис сэриилэрин бүтэрэн Пермь диэки тиийбитэ. Ол түгэҥҥэ ноҕайдар уонна черемистэр нууччалары утары өрө турбуттара. 1581 сыллаахха Кучум Ермагы утары сэриилэспитэ. 1581 сыл алтынньы 26 күнүгэр Ермак Кучум сэриитин үлтүрүппүтэ уонна Сибиир киим куоратын Искэри сэриилээн ылбыта^[3]. Кучум Ишим истиэптэригэр куотан олохтоох дьону нууччалары утары түмпүтэ. 1585 сыл атырдьах ыйын 6 (16) күнүгэр Кучум Ермакка саба түһэн кинини уонна кини дьонун өлөртөөбүтэ.

Нууччаларга утарсыы уонна ыаллыы омуктары кытта сыһыаннар

1586 сыллаахха Сибииргэ Василий Сукин уонна Иван Мясной диэн сэрииһиттэр ыытыллыбыттара. Онтон кэлэр сылга Данила Чулков диэн сэрииһит тиийбит. Сибиир ханствота күүһэ ис сэриилэртэн сылтаан мөлтөөбүт этэ. Ол курдук Бэкбулат уола Сэйдэк (Сэид-хаан) Бухараттан Искэргэ кэлэн Кучум уолаттарын үүртэлээбитэ. Ол эрээри Сэйдэк бэйэтэ 1588 сыллаахха Данила Чулковка бэлиэн түбэспитэ.

1590 сыллаахха Кучум сирдэрин төнүннэрээри хас да дэриэбинэҕэ сэриинэн бара сылдьыбыт уонна нууччалар былаастарын ылыммыт татаардары халаабыт^[4].

1591 сыл от ыйын 8 (18) күнүгэр Владимир Васильевич Кольцов-Мосальский диэн ааттаах сэрииһит Ишим өрүс кытылыгар Кучумҥа саба түспүт. Ол кыргыһыыга үгүс татаар өлбүт. Тыыннаах хаалбыттара куоппуттар.

1597 сыллаахха Кучум нууччалары кытта эйэлэһэ сатаабыт уонна Иртыш өрүһүнэн урукку сирдэрин көрдөөбүт, онуоха нууччалар Кучуму Москваҕа ыраахтааҕы сулууспатыгар ыҥырбыттар. Кучум ылымматах.

Өлүүтэ

1598 сыл ыам ыйын 9 (19) күнүгэр Андрей Матвеевич Воейков уонна Иван Владимирович Кольцов-Мосальский диэн сэрииһиттэр 700 нууччалаах уонна 300 татаардаах Кучуму утары сэриинэн барбыттар^[5]. 1598 сыл атырдьах ыйын 20 (30) күнүгэр нууччалар Ирмэнь диэн ааттаах сиргэ Кучумҥа саба түспүттэр. Элбэх татаар ол кыргыһыыга өлбүт, ол эрээри Кучум тыыннаах хаалан куоппут.

Кучум быһа холоон 1601 сыллаахха ханна эрэ каһаах истиэптэригэр өлбүтэ^[6]. Кини кэнниттэн Сибиир хаана уола Али буолбут.

XVII үйэ бастакы аҥарыгар Кучум уолаттара уонна сиэннэрэ нуучалары утары сэриилэспиттэрэ^[6].

Дьиэ кэргэнэ

Кучум хас да ойохтооҕо биллэр

Мурат кыыһа
Девлет-баай мурза кыыһа
Сүзге Ханым
Салтаным
Сүйдедьан
Яндевлет (Дьандаулат)
Актулум (Актолын)
Ак-Сүйрүн (Аксөрек)
Шевлель (Шегляли)
Кубул (Кубыл)
Чепшан (Чебешан)

Кучум 17 уол оҕолооҕо:

Аджи-Гирей (1587—1662 сыллар)
Али (Алей), 1647 сыл алтынньы 27 күнүгэр өлбүтэ
Канай
Чувек (Чувак)
АзимАлтанай
Ишим
Кубей-Мурат
Канчувар
Асмнак, 1568 сыллаахха төрөөбүтэ
Абдул-Хаир, 1575 сыллаахха төрөөбүтэ
Шаим, 1578 сыллаахха төрөөбүтэ
Бипадишах, 1590 сыллаахха төрөөбүтэ
Мулла, 1594 сыллаахха төрөөбүтэ
Комеш, 1597 сыллаахха төрөөбүтэ

Кучум кыыс оҕолоро:

Кумыз, 1584 сыллаахха төрөөбүтэ
Гульсафат, 1584 сыллаахха төрөөбүтэ
Асыфсолтан, 1587 сыллаахха төрөөбүтэ
Дорерпадишах, 1588 сыллаахха төрөөбүтэ
Матур, 1592 сыллаахха төрөөбүтэ
Толынбике, 1595 сыллаахха төрөөбүтэ
Караджан, 1595 сыллаахха төрөөбүтэ
Акханым, 1595 сыллаахха төрөөбүтэ

Эбии көр

Сибиир ханствота

Быһаарыылар

↑ (каракалпаки, алт улы, 6 арысов)Бейсенгазы УЛЫКБЕК, член Союза журналистов Казахстана: ЧТО МЫ ЗНАЕМ О КУЧУМ ХАНЕ? Грозный хан, задержавший колонизацию казахской степи на один век. Туркестан № 37 от 16.09.2010 г.
↑ Г. Ф. МИЛЛЕР: ИСТОРИЯ СИБИРИ. Глава первая. СОБЫТИЯ ДРЕВНЕЙШИХ ВРЕМЁН ДО РУССКОГО ВЛАДЫЧЕСТВА
↑ Скрынников Р. Г. Ермак. — М: Молодая гвардия, 2008. — 255 [1] с. — (Жизнь замечательных людей). — 5000 экз. — ISBN 978-5-235-03095-4
↑ Г. Ф. МИЛЛЕР: ИСТОРИЯ СИБИРИ Глава четвёртая. СТРОЕНИЕ ГОРОДОВ ТЮМЕНИ, ТОБОЛЬСКА, ЛОЗВЫ, ПЕЛЫМА, БЕРЕЗОВА, СУРГУТА, ТАРЫ И ОКОНЧАТЕЛЬНОЕ ИЗГНАНИЕ ХАНА КУЧУМА ИЗ СИБИРИ
↑ Хади Атласи. «История Сибири».
↑ ^6,0 ^6,1 Журнал «Родина»: Хан Кучум и его воины

Кинигэлэр уонна ыстатыйалар

Атласи Х. История Сибири. — Казань: Татар. кн. изд-во, 2005. — 96 с.
Маслюженко Д. Н., Рябинина Е. А. Реставрация Шибанидов в Сибири и правление Кучум хана во второй половине XVI века // Средневековые тюрко-татарские государства : Сборник статей. — Казань: Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ, 2009. — Вып. 1. — С. 97—111. — ISBN 978-5-98245-048-7.
Матвеев А. В., Татауров С. Ф. Сибирское ханство Кучума царя. Некоторые вопросы государственного устройства // Средневековые тюрко-татарские государства : Сборник статей. — Казань: Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ, 2009. — Вып. 1. — С. 112—117. — ISBN 978-5-98245-048-7.
Миллер Г. Ф. История Сибири. — М.-Л.: АН СССР, 1937. — Т. 1. — С. 194—201, 222-236, 239-266, 278-300.
Скрынников Р. Г. Борис Годунов // М., Издательство «АСТ», 2003 г. ISBN 5-17-010892-3
Скрынников Р. Г. Ермак. — М.: Просвещение, 1992. — 160 с. — 150,000 экз. — ISBN 5-09-003828-7
Соловцов. Кто был Кучум // Восточное обозрение. 1882. № 39-40.
Файзрахманов Г. Л. История татар Западной Сибири: с древнейших времен до начала XX века. — Казань: Татар. кн. изд-во, 2007. — С. 131—135, 168-182. — 431 с. — 1,000 экз. — ISBN 978-5-298-01536-3
Худяков Ю. Хан Кучум и его воины // Родина : журнал. — М., 2000. — № 5. Архивировано 26 Тохсунньу 2013 года.
Шашков А. Т. Начало присоединения Сибири // Проблемы истории России : сборник. — Екатеринбург: Кафедра истории России ист. фак-та УрГУ, 2001. — Вып. 4. — С. 21—35.
Шпаков В. Как погиб Сибирский хан Кучум (история) // Экспресс-К : газета. — Астана, 19 марта 2010. — № 48 (16920).
Рудаков В. Е. Кучум // Брокгауз уонна Ефрон энциклопедическай тылдьыта: 86 туомнаах (82 т. уо. 4 эб.). — СПб., 1890—1907.
Карамзин Н. М.. История государства Российского. т. IX.

[1] (каракалпаки, алт улы, 6 арысов)Бейсенгазы УЛЫКБЕК, член Союза журналистов Казахстана: ЧТО МЫ ЗНАЕМ О КУЧУМ ХАНЕ? Грозный хан, задержавший колонизацию казахской степи на один век. Туркестан № 37 от 16.09.2010 г.

[2] Г. Ф. МИЛЛЕР: ИСТОРИЯ СИБИРИ. Глава первая. СОБЫТИЯ ДРЕВНЕЙШИХ ВРЕМЁН ДО РУССКОГО ВЛАДЫЧЕСТВА

[3] Скрынников Р. Г. Ермак. — М: Молодая гвардия, 2008. — 255 [1] с. — (Жизнь замечательных людей). — 5000 экз. — ISBN 978-5-235-03095-4

[4] Г. Ф. МИЛЛЕР: ИСТОРИЯ СИБИРИ Глава четвёртая. СТРОЕНИЕ ГОРОДОВ ТЮМЕНИ, ТОБОЛЬСКА, ЛОЗВЫ, ПЕЛЫМА, БЕРЕЗОВА, СУРГУТА, ТАРЫ И ОКОНЧАТЕЛЬНОЕ ИЗГНАНИЕ ХАНА КУЧУМА ИЗ СИБИРИ

[5] Хади Атласи. «История Сибири».

[autogenerated1-6] 6,0 ^6,1 Журнал «Родина»: Хан Кучум и его воины

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]