Кут-сүр үөрэҕэ сайдыыта

Кут-сүр үөрэҕэ аныгы наука арыйыыларын туһанан сайдан иһэр.

Саха дьоно былыр-былыргыттан киһи өйүн-санаатын туругун үөрэтиинэн дириҥник дьарыктаммыттар. Кинилэр ордук сиэр-майгы үөрэҕэр улахан болҕомтолорун уурбуттарын кут-сүр үөрэҕэ сайдыбыта бигэргэтэр. Бу үөрэх киһи олоҕун, өйүн-санаатын уонна сиэрин-майгытын бары өттүн киэҥник хабар. Кут-сүр үөрэх этиитинэн, киһи ханна да сырыттаҕына, олоҕун ханнык баҕарар кэмигэр туох эмэ сыыһаны-халтыны оҥороору гыммыта барыта: «Айыыны оҥорума» диэн сэрэтэр бобуулаах уонна хайа да өттүгэр аһара ыыппат күрүөлээх буолар. Бэйэтин олоҕор элбэх айыыны оҥорбут киһи сэккэ түбэһэр. (1,13).

Аныгы үөрэх быһаарыытынан сир үрдүгэр туох баар барыта, төгүрүччү өттүттэн тэҥнэһии балаһыанньатыгар турар. Күн уонна чолбоннор, ол иһигэр Сир эмиэ бэйэ-бэйэлэриттэн тэҥнэһии балаһыанньатыгар тутуллан Халлаан куйаарыгар усталлар. Айылҕа хас биирдии кыыла, үөнэ уонна үүнээйитэ, бука барылара, бэйэ-бэйэлэриттэн ордук кытаанах тутулуктаахтар. Маннык хас да өрүттээх тутулуктар бары тэҥнэһии балаһыанньатыгар олоҕурбуттар. Киһи тугу эмэни оҥорбута хайа эмэ өттүгэр аһара баран хааллаҕына, Айылҕаҕа куһаҕаны оҥорууга тэҥнэһэр. Kут-сүр үөрэҕэ, киһи бэйэтин олоҕор тугу оҥорбута барыта ханнык эрэ кэмнээх-кэрдиистээх буоларын, аһара барбата наадалааҕын мэлдьи өйдөтөр.

Саха дьонун кут-сүр үөрэхтэрин биллэр өйдөбүллэрин хомуйдахха маннык быһаарыылары тахсаллар. Былыргыттан саха дьоно киһини үс куттаах диэн ааттыыллар. (2,33). Киһи этэ-сиинэ — буор кут диэн ааттанар. Өллөҕүнэ киһи этэ-сиинэ үрэллэн буор буоларын иһин итинник ааттаабыттар. Буор кут сир информациятын илдьэ сылдьар. Саха киһитэ саныырынан киһи куттара Айылҕаны кытта сибээстээхтэр. Ийэ кут киһиэхэ космостан киирэр уонна Айылҕа саамай дириҥ күүстэрин кытта сибээстээх. Салгын кут Айылҕа түргэнник буола турар уларыйыыларын ылар. (2,24).

Былыргы Египет олохтоохторо киһини эмиэ үс куттаах диэн ааҕаллар эбит. Бу куттар Ка, Ба, Ах диэн ааттаналлар. Ба кут өлбөт үйэлээх, киһи өллөҕүнэ чыычаах буолан көтөн хаалар. Ка кут киһи этин-сиинин кытта бииргэ сылдьар, ол иһин былыргы Египет олохтоохторо киһи этин-сиинин мумия оҥорон, ас-үөл саппааһынан хааччыйан бараннар пирамидаҕа уураннар уһун үйэлээх оҥороллор. Кыыллар уонна көтөрдөр икки: ийэ уонна буор-куттаах буолар эбиттэр. (3,65-67).

Сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ киһи өйө-санаата икки өрүттээх буоларын бигэргэтэр. Киһи салгын кута уонна ийэ кута өйү-санааны кытта ситимнээхтэр. Бу икки куттар тус-туспалар уонна бэйэ-бэйэлэрин ситэрсэн-толорсон биэрэллэр. Кут-сүр үөрэҕэ киһи бу сирдээҕи олоҕо кылгаһын өйдөтөр уонна бу олоҕор сайдан-үөрэнэн уларыйыыны, ситиһиини оҥороругар ыҥырар. Дьон сирдээҕи олохторо биир киһи өлбүтүнэн быстан хаалбакка, салгыы сайдан баран иһэллэрин, онтон киһи бэйэтэ кэннигэр хаалар кэнчээрилэригэр үтүөнү, туһалааҕы оҥорон хаалларарыгар кут-сүр үөрэҕэ баҕарар. Бу үөрэх киһи сирдээҕи олоҕун сыалын уонна аналын эрдэттэн, кыра эрдэҕиттэн билэ сылдьарын эрэйэр.

Психолог Рон Хаббард (ааҥл. L. Ron Hubbard) үөрэтиитинэн киһи Айылҕаттан айыллыаҕыттан икки тус-туһунан өйдөөх-санаалаах буолар. Бу икки өй-санаа киһи олоҕун араас балаһыанньаларыттан көрөн бэйэ-бэйэлэрин хардарыта солбуйсан биэрэллэр. Маннык икки тус-туһунан өй-санаа баара киһи олоҕун сиэригэр ордук сөп түбэһэр уонна итилэр бэйэ-бэйэлэриттэн маннык уратылардаахтар:

1. Толкуйдуур өй-санаа. Киһиэхэ олус наадалаах үөрэҕи-билиини ылынан, онон салайтарар өй-санаа буолар. Бу өй-санаа оҕо улаатан, үөрэнэн истэҕинэ бэйэтин кытта сайдан-үүнэн, тупсан, уларыйан биэрэн иһэр. Төрөппүттэр, учууталлар ыйыылара уонна атын дьону кытта бииргэ сылдьыы үөрэхтэрэ киһиэхэ сыыйа-баайа иҥэн, олохсуйан иһэллэр. Оҕо ханнык балаһыанньаҕа хайдах туттарга-хаптарга уонна атын дьону кытта сыһыаннаһарга төрөппүттэрин, учууталларын көрөн, үтүктэн үөрэнэр. Ханнык баҕарар үөрэх киһи мэйиитигэр толкуйдуур өй-санаа саппааһыгар мунньуллан, киһи билиитэ-көрүүтэ сыыйа эбиллэн иһэр. Үөрэҕи баһылаан сайдыыны ситиспит киһи салгыы олоҕор мэлдьи толкуйдуур өйүнэн-санаатынан салайтарар.

2. Быһаччы быһаарар өй-санаа. Бу өйү-санааны наукаҕа инстинкт диэн ааттыыллар. Ити аата, Айылҕа киһини харыстаан, олоҕор буолар араас ыксаллаах түгэннэргэ быһаччы харыстанар хамсаныылары олус түргэнник оҥороругар кыаҕы биэрэр быһыыта буолар. Холобура, соһуччу тарбаҕы итиигэ буһардахха, соҕотохто сулбу тардан ылыы тугу да толкуйдаабакка эрэ оҥоруллар. Kиһи олоҕор, тыыннаах буолуутугар суоһуур араас мүччүргэннээх түгэннэртэн быыһанарыгар анаан киһиэхэ харыстанар өй-санаа Айылҕаттан бэриллэр эбит диэн учуонай быһаарар. (4,57-65)

Психолог Рон Хаббард киһи өйүн-санаатын икки аҥы араарар уонна бу икки өйдөр-санаалар тус-туспатык үлэлииллэрин быһаарар. Киһи илэ өйүнэн сылдьар кэмигэр толкуйдуур өйүнэн-санаатынан салаллар, онтон итирэн дуу, хайаан дуу «Өйө көтөн» хааллаҕына, быһаччы быһаарар өйүнэн-санаатынан салалларын учуонай арааран бэлиэтиир.

Киһи икки тус-туһунан өйүнэн-санаанан салайтаран сылдьыытын бэрт боростуой, биллэр уонна судургу холобурдарынан дакаастанар. Киһи илэ өйүнэн эбэтэр итирэн, «Өйө көтөн» хаалбытын кэннэ хайдах туттуна сылдьара букатын тус-туспалар, икки аҥылар. Бу кэмнэргэ киһиэхэ тус-туһунан өйдөрө-санаалара үлэлииллэр, ол иһин киһи тус-туспа быһаарыныылары ылынар.

Эбэ Лөкүө: «Итирик киһини кыйахалаабат, хата дэбдэтэр, хайгыыр баҕайы»,- диэн этэрэ. Kини киһи өйүн-санаатын олус дириҥник билэр буолан итирик киһини аһатан эбэтэр санаатын көтөҕөн, быһыытын тупсаран, көннөрөн биэрэри сатабыллаахтык туһанара. Ити барыта киһи «Өйө көтөн», итирэн сылдьар кэмигэр бэйэтин этигэр-сиинигэр туһалаах, онно быһаччы дьайар өйүнэн-санаатынан салаллан сылдьарын быһаарар.

Былыргы дьон таҥаралара киһи уонна сүөһү икки ардыларынан көрүҥнээх, төбөтө, сирэйэ киһи курдук, онтон илиилэрэ, атахтара сүөһүгэ маарынныыр буолуулара, дьон өйү-санааны, итэҕэли ылыныылара сыыйа кэлэн испитин көрдөрөр. (5,296). Таҥара киһи курдук төбөлөөх уонна бэйэтэ сүөһү курдук буолуута, киһи өйүн сайдыыта сүөһүттэн саҕаланан барбытын бэлиэтиир көстүү буолар.

Cахалар киһи уонна сүөһү диэн тыллары сороҕор бииргэ холбоон киһи-сүөһү диэн бэлиэтээн тутталлар. Кинилэр былыр-былыргыттан киһи майгына, өйө-санаата икки өрүттээҕин билэр буоланнар, оҕолорун үөрэтиигэ киһи майгынын ити уратыларын анаан-минээн, бэлиэтээн туһанар эбиттэр. Саха суруйааччылара, Николай Якутскай, Дмитрий Таас, Далан киһи майгына икки өрүттээҕин таба туһананнар бэйэлэрин үлэлэрэ дьоҥҥо ордук тиийимтиэлэр. Кинилэр ити үлэлэригэр киһи элбэхтик үлэлээтэҕинэ, үөрэннэҕинэ эрэ киһилии майгылаах киһи буола улаатарын арааран бэлиэтииллэр.

Былыргы сахаларга Айыыһыт таҥара саҥа төрүөхтээх оҕоҕо анаан Үрүҥ Аар тойонтон ийэ кут көрдөһөн ылан эр киһи дьулайынан иҥэрэр эбит. (6,49). Ити быһаарыы кыра оҕо төрүүрүгэр буор уонна ийэ куттаах буоларын чуолкайдаан биэрэр. Салгын кут киһи улаатан үөрэҕи-билиини баһылаан истэҕинэ сайдан барарын былыргы сахалар арааран билэллэрин бэлиэтиир.

Л.А.Афанасьев «Айыы үөрэҕэ» диэн үлэтигэр салгын кут үөрэниини иҥэринэр дьоҕурдааҕын арааран бэлиэтиир. (7,128). Салгын куту санаа хоту салайа үөрэниэххэ син. Идэни баһылыырга иитии - билиини-көрүүнү кэҥэтии, ол аата салгын куту сайыннарыы, санаа күүһүн уһаарыы диэн И.Г.Баишев бэйэтин үлэтигэр эмиэ быһаарар. (8,69).

Саха дьоно киһи өйүн-санаатын аҥар өттүн быһаарарга «киһи» диэн тылы бэйэтин тутталлар. Кинилэр этэллэринэн киһи аҥар өттө - дьиҥнээх киһи бэйэтэ буолар. Маны быһаарыыга «киһилии оҥор», «киһилии быһыылан», «киһи курдук буол» диэн этиилэр туттуллаллар. Онтон ити этиилэр барылара киһи майгынын, өйүн-санаатын быһаарар этиилэр. Ити аата киһи аҥар өттө - киһилии өй-санаа өттө. Киһилии өйү-санааны урукку олох уоппуттара уонна аныгы үөрэх холбоһоннор үөскэтэн таһаараллар. Бу киһилии өй-санаа киһи саҥалыы өйүн-санаатын быһаарар. Ону тэҥэ, «улахан киһи курдук буол» диэн этии өй-санаа оҕо төһө үөрэҕи ылынан истэҕин аайы өйө-санаата эбиллэн иһиитин эмиэ бэлиэтиир. «Киһилии быһыылаах» диэн этии киһи күннээҕи олоҕор, аныгы үөрэх этиитинэн уонна атын, «киһилии быһыылаах» дьону үтүктэн, киһилии өйүнэн-санаанан салайтаран олорорун чуолкайдыыр.

Киһи олоҕо дьон-сэргэ ортотугар үөскээбит үчүгэй уонна куһаҕан майгылар икки ардыларынан баран иһэр. Оҕо кыра эрдэҕиттэн ханнык майгыны тутуһан өйө-санаата сайдан барыытын төрөппүттэрэ иҥэрэллэр. Кинилэр тугу үчүгэй эбэтэр тугу куһаҕан диэн этэллэрэ оҕолорун өйүгэр-санаатыгар иҥэн хаалан иһэр. Төрөппүттэр оҕо бэйэтэ ону-маны оҥорор буолан эрдэҕиттэн саҕалаан өйүн-санаатын оҥкулун оҥорон олохсуталлар.

Сахалар оҕону үөрэтиигэ куруук туттар ньымаларынан үчүгэй, киһилии дьон холобурдарын туһаныы буолар. Манна төрөппүттэр хардары-таары бэйэ-бэйэлэрин үчүгэй холобурдарын туһаналлара оҕолоругар ордук тиийимтиэ. Ийэ холобур туттар киһитэ оҕолор аҕалара буоллаҕына уонна оҕолорун кинини үтүктэргэ ыҥыран үөрэттэҕинэ, бу ыаллар оҕолорун иитэллэригэр уустук боппуруостар букатын даҕаны үөскээмиэхтэрин сөп.

«Оҕом үчүгэй киһи буол» диэн үөрэтии сүрүн төрүтүнэн үчүгэй киһи хайдах буолуохтааҕын билии, кини тугу оҥорорун, хайдах тутта-хапта сылдьарын үтүктүү буолар. Маннык үөрэтиигэ үчүгэй киһи бэйэтин холобура үтүктэргэ хайаан даҕаны баара ордук. «Куһаҕан киһи курдук буолума»,- диэн хааччахтаан үөрэтэргэ куһаҕан киһи үчүгэй киһиттэн туох уратылардаах буоларын арааран үөрэтии уонна оннук быһыылары оҥорбот буолуу көрдөнүллэр.

Оҕону «киһилии быһыылаах» буола улаатан иһэрин ситиһэргэ үчүгэй киһи куһаҕан киһиттэн туох уратылаах буоларын чуолкайдык арааран биэрии оҥоруллан иһиэхтээх. Оҕо төһөнөн кыра даҕаны үчүгэй киһи уонна куһаҕан киһи арахсыылара биллэр бэлиэлэрдээх, букатын чуолкай буолуохтаах. «Куһаҕан оҕо» ийэтэ этэрин истибэт, онтон «үчүгэй оҕо» ийэтэ этэрин барытын истэр, кини эппитин курдук оҥорор буолар эбэтэр «куһаҕан оҕо» бүтүннүү буорга буккуллар буоллаҕына, «үчүгэй оҕо» төбөтүнэн буорга түһүө суохтаах.

Киһилии өй-санаа диэн, дьоҥҥо кэлин үөскээбит уонна күннэтэ түргэнник сайдан-үүнэн иһэр, омук-омукка, бэйэ-бэйэҕэ хайдах сыһыаннаһыыларыттан уларыйан биэрэр, үөрэх, билии, сайдыы барыта холбоммут киэҥ өйдөбүлэ буолар. Киһи бу өйүнэн-санаанан салайтаран сылдьыыта, «киһи буолуу», «киһилии сылдьыы», «киһилии киһи», «киһилии быһыылаах» диэн сахалыы туспа бэлиэтээн ааттанар.

И.С.Портнягин «Кто он, человек солнечного улуса айыы» диэн үлэтигэр «киһилии киһи» өйүн-санаатын толору арыйар. Кини сахалар киһилии киһини иитэн-үөрэтэн улаатыннарыыга, оҕо кыра эрдэҕиттэн бары кыахтарын барытын ууралларын бэлиэтиир. Кини ити үлэтигэр киһи өйө-санаата эмиэ икки аҥы утарыта турар өрүттэрдээҕин ыйар. (9,9-10).

Сахаларга киһи буолуу кэнниттэн, ол үөһээ өттүнэн «айыы буолбут» диэн өйдөбүл баар. (5,246). Киһи бэйэтин олоҕор киһи буолууну ситиһэн баран салгыы сайдан, өйүн-санаатын сайдыытын өссө үрдүк кэрдиискэ таһаардаҕына, бар дьонугар биллэр үтүөлэри оҥордоҕуна, айыы буолуон сөп. Сахаларга, киһи өйүн-санаатын сайдыытын саамай үрдүкү чыпчаалын ситиһиитэ айыы буолуу диэн ааттанар. Айыы буолбут өй-санаа аны уларыйбат турукка киирэр буоллаҕына, киһи өллөҕүнэ биирдэ эрэ тиийэн кэлэр. Тыыннаах киһини "айыы үчүгэй", "айыы буол" диэн ыҥырыы өй-санаа өйдөбүллэригэр сөп түбэспэт.

Сахалар киһилии киһи диэн өйдөбүллэрэ барыта холбоһоннор туспа өйү-санааны үөскэтэллэр. Киһилии киһи өйө-санаата диэҥҥэ, киһи улаатан иһэн мунньуммут өйдөбүллэрэ, үөрэммит үөрэҕэ, тутта-хапта сылдьыыта, атын дьону кытта сыһыана, үлэтэ-хамнаһа барыта киирэр. Киһи дьон ортотугар сылдьар, үөрэнэр-үлэлиир буолан өйө-санаата сайдан эбиллэн иһэр. Бу өй-санаа саҥа үөрэҕи түргэнник ылынымтыа буолан, киһи күннээҕи олоҕор баһыйар оруолу ылар. Киһи мэлдьи бу өйүнэн-санаатынан салаллан сылдьар. Киһилии киһи өйүн-санаатын маннык өйдөбүлэ салгын кут буолар уонна психолог Рон Хаббард үөрэҕэр быһааран таһаарбыт толкуйдуур өйүгэр-санаатыгар чахчы сөп түбэһэр.

Сахалар киһи утары өттүн, иккис өйүн-санаатын чуолкайдык арааран сүөһү диэн бэлиэтээн этэллэр. Сүөһү диэн улахан кээмэйдээх, тыынар-тыыннаах эрээри бэйэтэ өйө-санаата суох харамайы барытын ааттыыллар. Бу быһаарыыга сорох кэмҥэ биир эмэ киһи эмиэ киирсэн ылар, ол аата сороҕор өйө-санаата тиийбэтэҕинэ эбэтэр төрүт суох буоллаҕына, дьиҥнээх «сүөһүгэ» кубулуйар. Киһи бэйэтин көнө сүнньүнэн «сүөһүгэ» кубулутуута итирэн өйө көттөҕүнэ буолар. Киһи итирэн өйө көппүт кэмигэр өй-санаа икки аҥы араастаныытын көстүүлэрэ ордук чуолкайданан биллэллэр. Өйө суох киһи - сүөһү буолан тахсара быһаарыллар. Сахалар сүрэҕэ суох киһини «сүөһү курдук сытыма» диэн туруоран тугу эмэ оҥотторо сатыыллар. Киһи бэйэтэ ханнык эмэ быһыыга сыыһа тутуннаҕына «сүөһү курдук буолума» диэн, бэрээдэгин көннөрүнэрин наадатыгар этэллэр. Киһиэхэ сүөһүгэ тэҥнэнии диэн саамай куһаҕан бэрээдэктэниигэ, дьону кытта сатаан тапсыбат буолууга туттуллар этии буолар.

Куһаҕан киһи майгынын быһаарыыга саха дьоно киэҥ көҕүстээхтэрин, холку, кэтэһэр майгылаахтарын көрдөрөллөр. Сөбүлээбэтэх киһилэрин майгынын быһаараары гыннахтарына «киһилии майгына суох» эбэтэр олус сирдэхтэринэ «киһи буолбатах» киһи диэн ханарытан этэ сатыыллар. Киһини маннык харыстааһын ханнык баҕарар сыыһа туттуу көнөр кыахтааҕынан уонна киһи үөрэнэр дьоҕура хаһан баҕарар баарынан быһаарыллар. Киһи тыыннаах буоллаҕына өйө-санаата уларыйар кыахтаах.

Киһи өйүн аҥар өттө улахан кээмэйдээх тыыннаах харамай өйө буолар. Киһи бу өйө, Айылҕаттан бэриллибит өйө-санаата, сайдыыны-үөрэҕи олус бытааннык ылынар уонна төрөппүттэриттэн оҕолоругар үгэс буолан бэриллэн иһэр. Бу өй-санаа, төрүт өй-санаа буолан, кини быһаччы дьаһайар салааларыгар, киһи көннөрү тыыннаах буолуу иһин олоҕун олоруута, бэйэтин харыстаныыта уонна бал-бааччы, быстахтык быһаарыныыта, дьону кытта тапсыбат буолуута - барыта киирсэр эбиттэр. Бу өй-санаа киһи сүөһүлүү өйүн-санаатын өттө буолара быһаарыллар уонна сахалыы быстах санаалар диэн туспа арааран ааттаналлар. Быстах санаалаах киһи араас баҕа санаалара быстах баҕа санаалар буолаллар уонна бэйэтин этигэр-сиинигэр эрэ үчүгэй буоларыгар урутаан баҕараллар.

Киһи сүөһүтэ эмиэ бэйэтэ өйдөөх-санаалаах. Бу өйү-санааны сахалар сороҕор буор уонна ийэ кут диэн холбуу ааттыыллара аһара оруннаах. Ханнык баҕарар харамайга бэйэтин харыстанар өй-санаа айылҕаттан бэриллэр. Буор уонна ийэ куттар киһини көрөр-харайар уонна харыстыыр аналлара ордук чуолкайдык быһаарыллар. Илиитин итиигэ таарыйбыт киһи, соҕотохто толкуйдаабакка эрэ сулбу тардан ыла охсор. Сороҕор куттаммыт дьон үрдүк тиит төбөтүгэр хайдах ыттан тахса охсон хаалбыттарын өйдөөбөккө да хаалаллар, итини тэҥэ сорохтор кэтит уонна дириҥ аппаны үрдүнэн ойбут түбэлтэлэрэ эмиэ бааллар. Буор уонна ийэ кут диэн киһиэхэ Айылҕа бэйэтэ биэрбит харыстанарга, бэйэтигэр үчүгэйи оҥорорго аналлаах күүс-уох уонна өй-санаа буолаллар.

Айылҕа айбытын быһыытынан киһи биир сирдээҕи тыынар-тыыннаах харамай. Бу харамай бэйэтин дьиҥнээх өйө-санаата, төрөппүттэриттэн бэриллибит төрүтэ бииргэ холбононнор буор уонна ийэ кут диэни үөскэтэллэр. (10,48). Буор кут мэлдьи ийэ куту кытта бииргэ сылдьара быһаарыллар. Ол эрээри биир эмэ түбэлтэлэргэ ийэ кут буор куттан арахсан хаалара биллэр. Улаханнык куттаммыт киһи «кута ыстанан» тахсан баран хаалар уонна абааһылар киһи ийэ кутун уоран ылан эрэйдээтэхтэринэ киһи бэйэтэ ыалдьар дииллэр. (11,8). Бэйэтигэр тиийинэн өлбүт киһи ийэ кута буор кутуттан арахсан хаалан баран, кыайан төннүбэтэ биллэр. Утуйа сытар киһини эбэтэр улахан кыылы өлөрдөххө, кини кута көтөн, эмиэ туспа баран хаалара бэлиэтэнэр. Ийэ кут маннык быһыыга түбэстэҕинэ, кини урут тыыннаах эрдэҕинэ сылдьыбыт сирдэринэн, олорбут өтөхтөрүнэн көҥүл сылдьарыгар тиийэр. Буор уонна ийэ кут өйдөрө-санаалара Рон Хаббард быһаччы быһаарар өйү-санааны быһаарыытыгар эмиэ сөп түбэһэллэр. Бу өйдөр-санаалар аан бастаан киһи бэйэтин этин-сиинин харыстыыллар.

Киһи ити икки өйүттэн-санаатыттан хайалара баһыйар өрүт буолара кини кыра эрдэҕиттэн ханнык үөрэҕи ылыммытыттан тутулуктаах. Киһиэхэ хайа өйө-санаата баһыйар, бастаан иһэр буолуута, төрөппүттэрэ аан бастаан хайдах үөрэппиттэриттэн тутулуктаах. Оҕо кыра эрдэҕиттэн тоҥору-хатары тулуйар, минньигэһи төһөнү сиирин билэр, кыраны - кыамматы аһынар буола үөрэннэҕинэ эрэ, киһилии өйө-санаата баһыйар, баһылыыр буолан барыахтаах. Саха дьоно былыргыттан атаах оҕо өйө-санаата түктэри буолар диэн этэллэр. Урукку кэмнэргэ итинник этиилэри баай дьоннор оҕолоругар эрэ сыһыаннаах өс хоһооннорун курдук өйдөтөллөрө. «Баай оҕото бардам, тот оҕото дохсун» диэн өс хоһооно чахчы кырдьык буолара биллэн иһэр. Былыргы баайдар оҕолоругар сөп түбэһэр майгылаах эдэр дьон билигин да баар буолан иһэллэр.

Оҕо улаатан иһэн бэйэтин быстах баҕа санааларын кыайан баһыйа тутан салайбат буоллаҕына, киниэхэ сүөһүтүн өйө-санаата баһыйар буолан хаалар. Кини тоҥорун-хатарын да тулуйбат, ордук тугу эмэ минньигэһи сиэри эбэтэр иһээри гыннаҕына, букатын кыатаммат, туттуммат хайаан даҕаны сиэтэҕинэ эбэтэр истэҕинэ эрэ табыллар уонна мин эрэ билбитим, миэхэ эрэ наада диэн санаалаах буоллаҕына, сүөһүтүн өйө-санаата сити көрүҥнэргэ баһылаан иһэр буолар.

Тулуурдаах буолууга үөрэммэтэх киһи бэйэтин быстах баҕа санааларын, ол аата сүөһүлүү өйүн-санаатын кыайан кыана туттубат киһи буола үөрэнэр. Тулуура суох буола үөрэммит дьонтон үгүстэрэ арыгыга ыллараллар. Кинилэр: «Иһиэхпин баҕардым»,- диэн быстах, сүөһүлүү баҕа санааларын кыайан кыана туттубаккалар арыгыны иһэ сылдьалларын бырахпаттар.

Андрей Иванович Кривошапкин «Солнце и небо - мир светлых творцов» диэн үлэтигэр сахалар кут-сүр диэн үөрэхтэрэ аныгы учуонайдар научнай үлэлэринэн дакаастанан эрэллэрин бэлиэтиир. Рон Хаббард «Дианетика» (ааҥл. Dianetics) диэн үөрэҕэ сахалар кут-сүр үөрэхтэрин кытта ураты сөп түбэһиитэ, сахалар үөрэхтэрэ олус табатын бэлиэтиир. Сахалар ойууннарын үөрэхтэрэ психологтар З.Фрейд уонна Карл Юнг «коллективное бессознательное» диэн теорияларыгар эмиэ сөп түбэһэр. (12,6). Ойуун кыыран Үөһээ дойдуга тахсан айыылартан көрдөһөн инники туох буолуохтааҕын билэрэ, учуонайдар «коллективное бессознательное» диэн билии-көрүү барыта мунньустубут миэстэтэ баарын уонна дьоннор онно киирэн билиини-көрүүнү ылалларын туоһулуур.

Ити курдук киһи өйө-санаата икки өрүттээҕэ быһаарыллар. Итилэртэн бастакы өрүтэ - буор уонна ийэ кут, онтон иккис өрүтэ - салгын кут диэн сахалыы ааттаналлар. Бу икки куттар киһи олоҕор сыһыаннара эмиэ тус-туспалар. Киһи олоҕун олоруута икки суол араастаах: бастакыта, буор уонна ийэ кутун санаалара - бэйэ быстах баҕа санааларын толорор иһин олоруута, онтон иккиһэ, салгын кут баҕа санаата үлэлээн-хамсаан туох эмэ туһалааҕы оҥоруу, үөрэнэн-сайдан өйү-санааны сайыннарыы, тулуурдаах буолууга эти-хааны эрчийэн олох ыарахаттарын эрэллээхтик тулуйуу буолаллар. Бу икки куттар баҕа санаалара сөп түбэспэттэрэ, киһи сирдээҕи олоҕо хаһан баҕарар аһара уустугун уонна олоҕу киһилии олорорго киһи бэйэтэ бары кыаҕын ууран кыһаннаҕына эрэ табылларын бэлиэтиир. (13,63).

Туһаныллыбыт литература

1. Илин сурунаал. 1997. 1-2 N-рэ.

2. Саха төрүт культурата. 2 чааһа. Учууталга көмө пособие. Дьокуускай. Нац.кн.изд. 1992.- 80 с.

3. Илин сурунаал. 2000. N1.

4. Л.Рон Хаббард. Дианетика. Современная наука душевного здоровья: Учебник по дианетике / Пер.с англ. под общей ред. М.И.Никитина /.- Москва: Воскресенье, Нью Эра Пабликейшнс Груп ( Совместное издание ). 1993.- 576 с.

5. Г.В.Ксенофонтов. Шаманизм. Избранные труды. Якутск: Творческо-производственная фирма «Север – Юг», 1992.- 318 с.

6. А.И.Гоголев. Якуты. Проблемы этногенеза и формирование культуры. Якутск: Изд-во ЯГУ, 1993.- 200 с.

7. Л.А.Афанасьев - Тэрис. Айыы үөрэҕэ. Дьокуускай: «Ситим» КИФ. 1993. - 184 с.

8. И.Г.Баишев. Айыы тыына. Дьокуускай: Саха республикатын үөрэҕин министерствота. 5-11 кылааска ааҕар кинигэ. 199

9. Илин сурунаал. 1999. 1-2 N-рэ.

10. «Илин» сурунаал. 1998, N 1.

11. Саха суруйааччылара. Хомуурунньук. Учууталга, студеҥҥа көмө пособие. Дьокуускай: Бичик, Нац.кинигэ кыһата, 1994.- 108 с.

12. Г.В.Врублевская. 5 уроков по толкованию снов.- Санкт-Петербург, «СМИО Пресс»,1998.- 320 с.

13. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. - Дьокуускай: Бичик, 2004. - 128 с.