Көмүргэн
Көмүргэн диэн өлбүт дьону көмөргө анаммыт түөлбэ сир. Көмүргэҥҥэ үксүн өлбүттэри сиргэ иин хаһан көмөллөр. Иин үрдүгэр чардаат туталлар. Сороҕор өлбүттэри сир анныгар көмпөккө анал тутуулар истэригэр угаллар - саркофаг, мавзолей, колумбарий. Былыр көмүргэннэри Таҥара дьиэтин аттыгар тэрийээччилэр. Билигин аныгы көмүргэннэр көмүү өҥөтүн оҥорор урбаан тэрилтэлэр курдук үлэлииллэр.
Саха көмүргэнэ[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Туймаада көмүргэннэрэ[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Көмүү үгэстэрэ[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Киһи уҥуоҕун эргиирэ диэн уҥуоҕун тутуута ааттанар. Киһи уҥуоҕун араас кыыллар уонна сүөһүлэр тэпсэллэриттэн, буорун ыһалларыттан харыстыыр, көмүскүүр аналлаах оҥоруута барыта манна киирсэллэр.
Сахалар өйдөбүллэринэн өлбүт киһи уҥуоҕун эргиирин үс сыл иһинэн оҥоруллар. Ити кэм иһинэн кыайан оҥорбокко хааллахха, оҥорбот ордук.
Бачча уһун кэм, үс сыл устата ытыктыыр, убаастыыр киһи хайдах баҕарар хамсанан бэйэтин кыаҕар сөп түбэһэр эргиири оҥоруон сөп. Олус уһуннук умнан баран өйдөөн, санаан кэлии төттөрү буолан хомолтону үөскэтэр. «Эрэннэрбити үс сыл кэтэһэллэр» диэн этии итини эмиэ бигэргэтэр курдук куруук туттуллар. Кырдьаҕастар ити кэмтэн уһаан баран эргиири оҥордоххо атын киһиэхэ аналлаах эргиир буолан тахсар диэн этэллэр.
Биир киһи уҥуоҕа биир эргиирдээх, ол эргиирэ үс сыл иһинэн оҥоруллан бүтүөхтээх диэн кырдьаҕастар өйдөбүллэрэ өбүгэлэр үөрэхтэриттэн тирэх ылар. Сир үрдүгэр олус уһуннук олорбут омуктар олохторун үөрэхтэрэ өс хоһоонноро эбэтэр сомоҕо домох этиигэ кубулуйаннар эдэр көлүөнэлэригэр бэриллэн иһэллэр.
«Эрэннэрбити тоҕо үс сыл күүтүллэр» диэн этии сахалар өлбүт киһи эргиирин үс сыл иһинэн оҥорбокко хааллахха кэлин, хойутаан оҥорбот ордук диэн этэллэрэ быһаарыы буолар. Бу этиини өссө чуолкайдык үс сыл кэнниттэн эргиири оҥордоххо атын киһи эргиирэ буолар диэн быһаараллар, хайа эрэ атын киһи өлүүтүгэр тириэрдиэн сөп.
Сахалар киһи уҥуоҕун үс сыл кэнниттэн саҥалыы оҥорору сөбүлээбэттэр. Хайа эрэ аймаххыттан киһи өлүүтэ тахсыа диэн сэрэнэллэр. Кыргыттар ийэлэрин уҥуоҕун сыл аайы саҥалыы кырааскалаабыттарыгар аймахтарыттан дьон өлүтэлээбиттэр.
Былыргы сахалар өйдөбүллэринэн өлбүт киһи уҥуоҕун тутуу үс сыл иһинэн оҥоруллан бүтэр. Өлбүт киһи кута нөҥүө сылыгар өлбүт күнүгэр чугаһаан кэлэн уҥуоҕун оҥоруутун көрөн-истэн барар үһү. Онтон кэлин сылларыгар кини кута эмиэ ити кэмҥэ, өлбүт күнүгэр кэлэн чугаһаан, чуҥнаан ааһар дииллэр. Ити кэмҥэ кини кута чугаһаан кэлбитэ чугас дьонун түүллэригэр сороҕор киирэн биллэн ааһар. Үһүс сылын кэнниттэн киһи кута ыраатан, тэйэн, чиҥэ суох буоллаҕына ыһыллан уҥуоҕар биллэ сылдьара олох аҕыйыыр диэн ааҕаллар. Бу быһаарыы киһи эргиирин үс сыл иһинэн оҥорор ордук диэн этиини эбии чуолкайдаан биэрэр.
Киһи кута-сүрэ өлбүт күнүгэр уҥуоҕар, олорбут, сылдьыбыт сирдэригэр чугаһыырын билэннэр сахалар былыргыттан өлбүт киһилэрин бэйэлэрин дьиэлэригэр олорон эрэ өлбүт күнүгэр ас астаан, ахтан ааһаллар. Сахаларга «Өлбүтү кытта өлүмүөххэ» диэн этии тыыннаах уонна өлбүт дьон икки ардыларыгар туспа, ураты сыһыан баар буолуохтааҕын быһаарар этии баар. Ити этии өлбүт уонна тыыннаах сылдьар дьон олохторо кыайан бииргэ барбаттарын быһаарар, ол аата кинилэр салгыы олохторо тус-туһунан суолунан сайдан бараллар, өлбүт киһи өйө-санаата айыы буолан Үөһээ дойдуга барар, онтон тыыннаах, инчэҕэй эттээх-сииннээх киһи Орто дойдутугар бэйэтинэн, киһи буолан олорон хаалар. Тыыннаах, эттээх-сииннээх эрэ киһи Орто дойдуга олорор, онтон Үөһээ дойдуга сылдьар айыы, кут этэ-сиинэ суох сылдьаллар.
Өлбүт киһиттэн өйө-санаата, куттара көтөн баралларын саха дьоно былыргыттан билэллэр. Киһи өлбүтүн кэннэ аҥардас этэ-сиинэ ордон хаалбыта Айылҕаҕа төннөн иһэрэ эрэйиллэр. Олох былыргы кэмҥэ сахаларга өлбүт киһини уматан кэбиһэр үгэс баара эт-сиин уларыйан Айылҕаҕа төннүүтүн ситиһиини кытта быһаччы сибээстээх.
Үчүгэйдик саныыр киһилэрин уҥуоҕун, өйдөбүнньүк пааматынньыгын туруоран, эргиирин бөҕө-таҕа гына оҥорон кэбиһэргэ үс сыл диэн син сөптөөх бириэмэ буолар. Ити кэмтэн уһатан баран эбии-сабыы оҥордоххо киһи бэйэтэ хомойор, хоргутар. Аһара эрэнэн кэтэспит киһи төһө эмэ кэм устата кэтэһэн көрөн баран, хоргутан, хомойон үчүгэйи баҕарар санаата сойон, кэхтэн хаалар кэмэ тиийэн кэлэр. Үчүгэй санаа уларыйан куһаҕан санааҕа кубулуйан хаалыыта кэлэр көлүөнэлэргэ сабыдыаллаах буолуон сөп. Былыргылар үчүгэй санаа куһаҕаҥҥа уларыйар кэмэ хаһан кэлэрин билэллэрин бэлиэтинэн «Эрэннэрбити үс сыл кэтэһэллэр» диэн этиилэрэ буолар.
Былыргы дьон хас эмэ үйэлэр анараа өттүгэр оҥортообут ампаардаах киһилэрин уҥуохтара билигин да тураллар. Арай баҕаналара эрэ эмэх буолан охтоннор, эргиирдэрэ алдьаналлар.
Улаханнык ытыктыыр киһилэрин уҥуоҕун билигин даҕаны уһун үйэлэргэ туох да буолбакка турар гына оҥороллор. Уһун үйэлээх матырыйааллартан таастан, бетонтан оҥоруллубут киһи уҥуохтара тыһыынчанан сылга туруохтарын сөп.
Саха дьоно былыр-былыргыттан ытыктыыр киһилэрин көмүс уҥуоҕун мэҥэ тааһын үс сылы аһарбакка эрэ, уһун үйэлээх матырыйааллартан бөҕө-таҕа, хамсаабат гына оҥорон, кэлэр көлүөнэлэрэ көрө сылдьалларыгар анаан туруоран кэбиһэллэр.
«Киһи уҥуоҕа иччилээх» диэн этэллэр. Көмүллүбүт киһи буор кута уҥуоҕар хаалар буолуон сөп. Улахан кыахтаах, күүстээх ойууннар, удаҕаттар буор куттара бэйэлэрин уҥуохтарын харыстыылларын саха дьоно билэллэр. (1,147). Олох араас уустуктарыгар түбэһэн онно-манна өлөн хаалан кыайан көмүллүбэккэ, хараллыбакка хаалбыт өлүктэр иччилээх буолалларын сахалар билэллэр.
Киһи уҥуоҕун ытыктаабат буолуу, үрэйии, алдьатыы кини аймахтарын, баар дьонун эмиэ ытыктаабат буолууга тэҥнэнэр олус куһаҕан быһыы, хара айыы буолар.
«Kырдьаҕас киһини ытыктаабат буоллаххына, бэйэҥ кырыйдаххына оҕоҥ эйигин ытыктыа суоҕа» дииллэр сахалар. Бу этии эмиэ оҕону үөрэтиигэ төрөппүт өйө-санаата, туттар быһыыта ылар оруола, оҕо төрөппүтүн көрөн үтүктэн үөрэнэрэ олус улаханын быһаарар.
Саха дьонун хас биирдии этиилэрэ олус уһун олохторун уопутуттан үөскээбиттэр уонна дириҥ суолталаах өй-санаа быһаарыыларыгар сөп түбэһэр өйдөбүллээхтэр. Былыргылар туһалаах этиилэрин тутуһар, толорор буолуу үрүҥ айыылартан ылынар билиилэр буолаллар. Былыргылар араас элбэх билиилэриттэн үчүгэйин, үрүҥүн, билиҥҥи олоххо туһалааҕын талан ылан олоххо туһаныыны Үрүҥ айыы итэҕэлэ оҥорор. (2,16).
Туһаныллыбыт литература.[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
1. С.К.Захаров - Сиэллээх. Эн сүүс сааскар диэри олоруоҥ! Ахтыы сэһэннэр, кэпсээннэр.- Дьокуускай: Бичик, 2000.- 192 с.
2. "Туймаада" хаһыат. №324. 29.09.2016.