Киһи тутула

Киһи тутула диэн этии киһи бэйэтэ икки өрүттээх тутулуктааҕын биллэрэр.

Мэйиитигэр өй-санаа түргэнник сайдар кыахтааҕыттан киһи, билигин Сири дойдуну барытын баһылаан, аны Космос куйаарыгар тахсан эрэр. Дьон бары төһө да үөрэҕи-билиини сайыннардаллар даҕаны, бэйэлэрин эттэрэ-сииннэрэ уонна өйдөрө-санаалара хайдах бииргэ, бэйэ-бэйэлэриттэн тутуллан үлэлииллэрин ситэ арааран билэ иликтэр. Сахалар өй-санаа, кут-сүр үөрэхтэрэ уонна айылҕа тутулугун быһаарар “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиилэрэ киһи тутулун, этэ-сиинэ уонна өйө-санаата сайдыытын быһаарыыга сөп түбэһэллэр.

Сахалар былыр-былыргыттан киһи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата, куттара тус-туһунан буолалларын билэллэр. Киһи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата, куттара тус-туспа буолуулара киһи өйө-санаата сыыйа сайдан испитэ диэн наука этиитигэр кытта сөп түбэһэллэр. Олус былыргы кэмнэргэ киһи өйө-санаата ситэ сайда илигинэ, улахан кыыл өйүн-санаатын саҕа таһымнаах буолан, олус өр кэмҥэ олорбут. Киһи өйө-санаата кыыллар өйдөрүттэн сыыйа сайдан тахсыбыта диэни наука эмиэ билинэр.

Сахалар кут-сүр үөрэхтэрин сүрүн өйдөбүллэринэн киһи бэйэтэ маннык тус-туспа көрүҥнэртэн хомуллан оҥоһуулаах:

1. Киһи этэ-сиинэ - баар-суох сүрүн, тутаах, айылҕаттан уонна төрөппүттэриттэн тутулуктаах, быһаччы бэриллэн, утумнаан иһэр чааһа буолар. Эт-сиин барыта Айылҕаҕа баар эттиктэртэн хомуллан үөскүүрүн уонна айылҕаттан тутулуга улаханын сахалар быһаараннар “Киһи айылҕа оҕото” диэн этиини үөскэппиттэр. (1,45).

2. Өй-санаа эттэн-сиинтэн туспа көрүҥ. Туспа эньиэргийэ көрүҥэ буолара билигин быһаарылла сылдьар. Киһи өйө-санаата сайдыыны ситиһэр уратыларыттан тутулуктанан үс сүрүн таһымнарга, куттарга арахсар:

- Бастакы таһым. Сахалыы буор кут диэн ааттанар. Саамай кыра таһымнаах өй-санаа. Бары үүнээйилэр, тыынар-тыыннаахтар эттэрин-сииннэрин хамсаталлар, ол хамсааһыннартан саҕаланар, үөскүүр өйү-санааны буор кут диэн ааттаабыттар. Үүнээйилэртэн саҕалаан Айылҕа бары тыынар-тыыннаахтарыгар эт-сиин хамсааһыныттан үөскүүр кыра таһымнаах өй-санаа. Эти-сиини көрөргө-харайарга, харыстыырга, бары быччыҥнары хамсатарга-имсэтэргэ аналлаах өй-санаа буолар.

- Иккис таһым - ийэ кут таһыма диэн ааттанар. Өй-санаа сайдыытын иккис таһыма. Айылҕа тыынар-тыыннаахтарыгар барыларыгар сайдар. Өй-санаа кыра таһыма, эти-сиини көрөрүн-истэрин таһынан, эт-сиин бары баҕа санааларын толорорго аналлаах өй-санаа буолар.

Тыынар-тыыннаахтарга ийэ кут сайдарын сахалар эрэ арааран билэллэр. Атын омуктар итэҕэллэрин үөрэхтэрэ буор уонна ийэ кут өйдөрүн-санааларын көтүтэн, быһалыы салгын куту эрэ билинэллэр. Сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ этэринэн ат, ыт, улахан кыыллар бары тыыннаах куттаахтар, ол куттара ийэ кут таһымыгар сайдар. Остуоруйаларга, олоҥхолорго аттар, көтөрдөр бары тыыннаах куттаах гына ойууланан көрдөрүллэллэр. Ийэ кут таһымар үөрэҕи үөрэтии олус боростуой, саҥаны билиилэртэн хомуллан биллибэтинэн мунньуллан, сайдан иһэр, оҕо кыра эрдэҕиттэн саҕаланан үтүгүннэрэн үөрэтиинэн ситиһиллэр уонна уһун кэми ылар. Бары кыыллары, көтөрдөрү үөрэтиигэ хос-хос хатылаан, манньалаан, үөрэҕи үгэс оҥорон иҥэрии эрэ туттуллар. Ийэ куту эрчийиигэ үгэстэргэ үөрэтии, өр кэмҥэ хос-хос хатылаан, бэйэни батыһыннарыы, үтүгүннэрии эрэ туттуллара туһалаах. Оҕо кыра, өссө бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ ийэ кута олус түргэнник сайдар, туох саҥаны, уратыны билбитэ барыта ийэ кутун үөскэтэр. Сахалар урукку кэмҥэ өй-санаа үөрэҕин туһанар эрдэхтэринэ оҕо төрөппүттэрин үтүктэн үөрэнэр кыаҕын таба туһаналлара.

- Үһүс таһым - салгын кут таһыма. Өй-санаа бу таһыма дьоҥҥо эрэ сайдар кыахтаах. Үөрэҕи-билиини баһылааһын, көрөн, истэн, ааҕан үөрэнии барыта бу таһымҥа киирсэллэр. Киһи салгын кута түргэнник сайдар кыахтааҕыттан, олус былыргы кэмнэртэн ыла сир үрдүгэр баһылыыр оруолу ылар кыахтаммыта, бэйэтин киһибин диэн ааттанан атыттартан, бары улахан кыыллартан, көтөрдөртөн туспа араарыммыта, өйүн-санаатын уратыларын билиммитэ. Бу ураты сахабыт тылыгар киирэн киһи бэйэтин эрэ “ким”, “кини” диэн ааттыыр уонна “кимий” диэн ыҥырар.

Киһи үс куттара сүр диэн санаа күүһүнэн холбуу бииргэ тутулла сылдьаллар диэн сахалар сайдан иһэр кут-сүр үөрэхтэрэ быһаарар.

Сүр киһиэхэ тулуурдаах буолуутуттан үөскүүр уонна куттарын холбуу тута сылдьар күүс буолар. Сүр мөлтөөһүнэ, суох буолуута, тостуута куттар ыһыллан, тус-туспа барыыларыгар тириэрдэрэ киһи өйө, салгын кута көтөрүгэр тириэрдэр. Өйө көппүт, өйө суох киһи кыыл, сүөһү өйүгэр-санаатыгар түһэр, ол аата салгын кута көттөҕүнэ ийэ кута баһылаан салайыытыгар киирэр. Өй көтүүтэ диэн өйдөбүл салгын кут көтүүтүн, арахсан барыытын биллэрэр. (2,70).

Киһи этэ-сиинэ куттарын кытта ыарыы диэн санаа ситимнэринэн холбоно сылдьаллар. Эт-сиин өйтөн-санааттан туспа буоларын эккэ-сииҥҥэ ыарыы үөскүүрэ быһаарар. Эт-сиин туга эмэтэ табыллыбата даҕаны сонно ыарыы үөскээн куттарга тарҕанан тиийэриттэн киһи ыарыыны билэр.

Ыарыы суоҕа буоллар киһи туга, ханнык чааһа ыалдьарын билбэккэ эрэ сылдьыа этэ. Өйү-санааны салайыы үрдүкү таһымын ситиспит ойууннар эттэригэр ханнык да ыарыы үөскүүрүн билиммэт турукка киирэн ылар кэмнээхтэр. Киһи ханнык да ыарыыны билиммэт буолуута эт-сиин уонна өй-санаа, куттар тус-туспаларын быһаарыыга туһалыыр.

Кэнники икки тыһыынча сыл иһигэр дьон-аймах сайдыыларын таһыма букатын туруору өрө таҕыста. Өй-санаа, салгын кут сайдыыта хаһан да ситиспэтэх үрдүк таһымыгар тахсан эрэр.

Өй-санаа олус күүскэ сайдан, бэйэтин билинэн иһиитэ аһара барыыта Үөһээ дойдуга талаһыытын үөскэтэн, эти-сиини быраҕарыгар тириэрдиэн сөп. Өйө-санаата сайдыбыт киһи өйүн-санаатын сүрүн күүһүнэн хам тутан Орто дойдуга сырытыннардаҕына эрэ, киһи, эттэнэн-сииннэнэн киһи быһыылаахтык олоҕун олороро кыаллар. Былыргы сахалар үөрэхтэринэн Үөһээ дойду диэн аҥардас өй-санаа мустубут сирэ, дойдута баар. Бу сиргэ, дойдуга киирдэххэ эбэтэр сырыттахха букатын былыргы да дьон өйдөрүн-санааларын, куттарын тэҥэ, кэлэр кэмҥэ буолуохтаах быһыылар тустарынан билиэххэ сөп диэн этэллэр. Бу дойду өйү-санааны угуйар, тардар, көҥүл-босхо, көтө сылдьар буолууга ыҥырар, өй-санаа эт-сиин сайдыытын аһара баран сайдара куһаҕаҥҥа, өлүүгэ, быстах быһыыга тириэрдиэн сөбүн биллэрэр.

Түүлгэ өлбүт киһини кытта барсыы өй-санаа Үөһээ дойдуга барыытыгар, киһи өлүүтүгэр тириэрдэр быһыы буолар. Тыыннаах, Орто дойдуга олорор дьон өйдөрүн-санааларын тулуурдаах буолууга үөрэтэн, харыстыыллара, Үөһээ дойдуга көҥүлүнэн ыыппаттара сирдээҕи олох көрдөбүлэ буолар.

Киһи сирдээҕи олоҕо олус уустук. Этэ-сиинэ Айылҕа бэйэтин усулуобуйатыгар баар эттиктэртэн хомуллан үөскүүр уонна төрөппүттэриттэн быһаччы тутулуктаах буоллаҕына, өйө-санаата улаатан истэҕинэ сайдан, мунньуллан, күүһүрэн иһэр. Олох кыра эрдэҕиттэн төрүт өйө-санаата, ийэ кута иитиллэн улаатар. Бу өй-санаа үгэстэртэн, биир быһыыны олус элбэхтэ хос-хос хатылааһыннартан уонна саҥаны билэн иһииттэн үөскүүр буолан төрүт өй-санаа буолар, киһиэхэ үйэтин тухары дьайа сылдьар. Кыра эрдэҕинэ атаахтык улааппыт оҕо улаатан баран итирдэҕинэ, өйө көттөҕүнэ атаахтыыра куруук киирэ сылдьара, куһаҕаннык, сиэри таһынан быһыыланнарара хаһан да хаалбат.

Үөһээ дойду өйүгэр-санаатыгар олус былыргыттан үгэс буолбут өйдөбүллэр мунньустар буоланнар киһи, бу күннээҕи өйүгэр, салгын кутугар кыайан өйдөммөттөр. Киһи атын турукка киирдэҕинэ эбэтэр түһээтэҕинэ, ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар киирэн ылар кэмнэрин биирдэ эмэтэ туһаныахха сөп. Ийэ кут өйө-санаата атын мээрэйдээх, былыргыттан үөскээбит үгэстэринэн салаллар. Түүлү тойоннооһун көстөр бэлиэлэр олохсуйбут өйдөбүллэринэн, онно иҥмит үгэстэринэн быһаарыллаллара оруннаах.

Салгын кут өйө-санаата диэн оҕо улаатан иһэн 5 эбэтэр 6 сааһыттан ыла билиитин-көрүүтүн, бэйэтэ өйүгэр-санаатыгар тутан, умнубат буолбут кэмиттэн ыла ааттанар. Салгын кут билиитэ олус элбэхтэ хос-хос хатыланан үгэскэ кубулуйдаҕына эмиэ ийэ кут өйүгэр-санаатыгар уларыйан ууруллар, умнуллубат буолууга кубулуйар.

Психолог Г.Миллер киһи өйө-санаата уонна этэ-сиинэ үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолууну тус-туспатык ылыналларын бэлиэтиир. Киһи этигэр-сиинигэр үчүгэй буолуута өйүгэр-санаатыгар санаарҕабылы үгүстүк үөскэтэллэрин быһаарар. (3,205). Киһи өйүгэр-санаатыгар үчүгэй буолуута, этигэр-сиинигэр үчүгэйи оҥорбот эбит. Киһи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата, куттара тус-туспа буолалларын үчүгэйи уонна куһаҕаны хайдах арааралларыттан быһааран билиэххэ сөп. Холобурга, арыгы уонна аһылык киһиэхэ дьайыытын ылыахпытын сөп.

Арыгы иһиитэ киһи өйүгэр-санаатыгар түргэнник дьайар буолан үөрүүнү, чаллайыыны таһааран, үксүгэр киһиргээһини үөскэтэр. Киһиргии үөрэммит оҕо өйө-санаата арыгы иһиэҕин баҕатын кыайан туттунара уустук. Элбэхтик арыгылааһын, арыгыһыт буолуу кэнниттэн киһи этэ-сиинэ, доруобуйата мөлтөөн ыарыһах буолан хаалар. Өйгө-санааҕа үчүгэй буолуута кэлин эт-сиин эрэйдэнэригэр тириэрдэр.

Киһи минньигэс аһылыгы элбэҕи сиэн баҕарар. Иһэ тотуор диэри. Топпут киһи санаата көнөр дииллэр. Олус элбэҕи аһыыр буолуу кэнниттэн эт-сиин эбиллэн, уойуу буолан барар. Уойбут киһи көрүҥэ мөлтөөн, хамсанара аҕыйаан барыытыттан өй-санаа санааргыыр, хайдах эрэ аһыыр аһылыгы аҕыйатан, эти-сиини диетаҕа киллэриэн баҕара саныыр буолар. Бу утарыта турсууга хайалара кыайара өссө биллибэт, киһи өйө-санаата, салгын кута бөҕө, өһөс буоллаҕына, тулуура уонна дьулуура күүһүрдэҕинэ эрэ этин-сиинин аһыан-сиэн баҕатын кыайыан сөбө быһаарыллар. Оҕо улаатан эрэр кэмигэр аһаабакка сылдьары улаханнык ыарырҕатар, кыайбат да буоллаҕына, сааһырбыт киһи эрэйдэммэккэ эрэ аһаабакка сылдьары кыайар, тулуйар кыаҕа улахан.

Киһи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата утарыта турар санаалаахтарын киһини үөрэтэр үөрэхтээхтэр эмиэ бигэргэтэн эрэллэр. Биллиилээх физиотерапевт Поль Брэгг киһи улахан тулуурдаах буоллаҕына эрэ этин-сиинин көрдөбүллэрин сатаан салайар буола үөрэнэрин быһаарар. (4,53).

Киһи бэйэтин уһун олоҕун устатын тухары ис санааларын кытары охсуһан, олору кытта туруулаһан тахсар. Этин-сиинин быстах баҕа санааларын кыайан, сабырыйа тутан салайдаҕына эрэ, этэ-сиинэ доруобай, күүстээх буолан өй-санаа салгыы сайдыытын ситиһэр, этин-сиинин хамсатан үлэни-хамнаһы кыайар кыахтанар.

“Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн сахалар этиилэрэ олус киэҥ, дириҥ силистээх тулуурдаах буолуу үөрэҕин саҕалыыр этии буолар. Өһөс киһи тулуурдаах, дьулуурдаах, онтон олоҕу киһи быһыылаахтык олорууга, ыарахан үлэни үлэлииргэ киһи ураты тулуурдаах, өһөс буолара эрэ табыллар. Тулуурдаах буолуу сүрү үөскэтэр. Сүр диэн сахалар үөрэхтэринэн киһи өйүн-санаатын биир тутаах хаачыстыбата, куттарын холбуу тута сылдьар күүһэ буолар. Төрөппүттэр бу сахалыы үөрэҕи тутустахтарына эрэ эрэллээх кэлэр көлүөнэлээх буолаллар.

Киһи айылҕа биир чааһа буоларынан, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн икки аҥы, икки тус-туспа төрүттээх өрүттэртэн тутуллан олоҕун олорор. Этэ-сиинэ айылҕаттан, төрөппүттэриттэн быһаччы бэриллэр өрүтэ буоллаҕына, өйө-санаата улаатан истэҕинэ төрөппүттэрэ иитэн биэрэр уонна бэйэтэ билэн-көрөн, истэн-ааҕан сайыннарар өрүтэ буолар.

Киһи өйө-санаата сайдыбытынан туһанан айылҕа төрүт тутулуга “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этэрин тутуһан, этин-сиинин уонна өйүн-санаатын көрдөбүллэрин иккиэннэрин тэҥнээн биэриини ситистэҕинэ, хайаларын да аһара ыыппатаҕына, аҥар өрүтүн хаалларбатаҕына эрэ, олоҕун киһи быһыылаахтык олорор. Киһи буолуу, киһилии быһыыланыы диэн аныгы сайдыылаах үөрэх-билии көрдөбүллэринэн туһанан эти-сиини эрчийии, сайыннарыы, тупсарыы буолар. Бу сайыннарыы, эрчийии хайа да өттүгэр аһара барбакка, ханнык эрэ кэмнээх, бэйэтигэр сөп түбэһэр тэҥнэһиини үөскэтэрэ эрэйиллэр.

Эт-сиин уонна өй-санаа, куттар киһи икки өрүтүн үөскэтэллэр. Бу икки өрүттэр бэйэ-бэйэлэрин утарыта хайысхалаах көрдөбүллэрин тэҥнээн биэрэр кыахтаннахтарына эрэ киһи киһилии быһыылары оҥорор, олоҕун киһи быһыылаахтык, уһуннук олорор кыахтанар. (5,6).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Аһылык уратылара. - Дьокуускай: РИМЦ, 2007. - 84 с.

2. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. - Дьокуускай: Бичик, 2004. - 128 с.

3. Г.Миллер. Сонник: Толкования 10000 снов. Москва: ООО Фирма «Издательство АСТ», 1999.- 400 с.

4. Поль С. Брэгг. Формула совершенства. Санкт-Петербург: ТОО «Лейла», 1993.- 384 с.

5. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. Үс кут. -Дьокуускай: РГ "MEDIA+", 2017. - 156 с.