Киһи таҥара үөскээһинэ

Дьоҥҥо киһилии быһыыланарга, киһи буоларга баҕа санаата үөскээн үгэс буолуутуттан киһи таҥара үөскээбит.

Өй-санаа сайдыыта “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэр. Бу икки өрүттэнии киһи уонна сүөһү диэн тыллартан биллэр. Өйдөрө-санаалара сайдан, тупсан иһэр дьон бэйэлэрин киһи диэн ааттанан сүөһүлэртэн, өйдөрө-санаалара сайдыбаттартан туспа араарыммыт тыллара буолар.

Дьон уһун үйэлэргэ сыыйа-баайа үлэни баһылааннар өйдөрө-санаалара сайдан улахан кыыллартан туспа араарынар кэмнэрэ саҕаланыытыгар киһи буолар баҕа санааны үөскэппиттэриттэн киһи диэн тыл үөскээбитэ, киһи таҥара сайдан тарҕаммыта. Сахалар киһи буолар баҕа санааны сайыннараннар киһи таҥараны үөскэппиттэрэ олус былыргы кэмнэргэ киһи уонна сүөһү диэн тыллар туттуллар буолбут кэмнэриттэн ыла саҕаланар.

Бу кэм сүрүн уратытынан атын киһи курдук көрүҥнээхтэри барыларын өйдөрө-санаалара тиийбэтиттэн киһиттэн туспа арааран сүөһү диэн ааттаабыттара, бэйэлэриттэн туспа араарбыттара, булт, аһылык көрүҥэр кубулуппуттара. Уһун үйэлэргэ дьон үлэни-хамнаһы сайыннарыыларыттан эттэрэ-сииннэрэ тупсан киһитийиини, киһи курдук көрүҥнээх буолууну ситиспиттэрэ.

Билигин киһи курдук көрүҥнээхтэр; неандерталецтар, чучунаалар, хаар киһилэр эстибиттэр, биир эмэ баарын туһунан сурах эрэ иһиллэр. Эт-сиин сайдыыта киһитийиини, киһи курдук көрүҥнээх буолууну ситиһиигэ тириэрдибитин иһин өйдөрө-санаалара ситэ сайдыбатахтар, киһи буолууну кыайан ситиспэтэхтэр сүөһү диэн ааттаммыттара, бары туоратыллыбыттара, эстибиттэрэ.

Дьон сайдан истэхтэринэ киһи диэн тыл өй-санаа сайдыытын, тупсуутун биллэрэн үрдүктүк сыаналаммыта, күҥҥэ тэҥнэнэр суолталаммыта. Өй-санаа сайдыытын, тупсуутун биллэрэр киһи буолуу үөрэҕэ тарҕаммыта, киһи таҥараҕа кубулуйуута саҕаламмыта. Дьон бары киһи буолар санаалананнар, киһи таҥаралары үөскэтэннэр киһи буолууну ситиспиттэрэ.

Өй-санаа сайдыыта, тупсуута киһи оҥорор быһыыларын, майгыларын тупсарбыта. Кыыллартан, сүөһүлэртэн киһи бэйэтин туспа араарыныыта олус улахан киһи буолар баҕа санааны, үгэһи үөскэппитэ. Киһи буолар баҕа санаа улаатан үгэс буола уларыйан киһи таҥара буола улааппыта. Итинтэн салгыы сахаларга оҕо улаатан иһэн киһи буолууну ситиһэр, өйө-санаата сайдар диэн билии баар буолбута.

Оҕону иитиигэ-үөрэтиигэ киһи буолууну ситиһии, тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорор буоларга үөрэнии улахан суолтаны ылбыта. Киһи өйө-санаата сүөһүлэртэн туох уратылааҕа биллибитэ. Оччотооҕу кэмҥэ өйдөрө-санаалара ситэ сайдыбатах, сайдыыны кыайан ситиспэт сүөһүлэр чахчы элбэх эбиттэр.

Тыыннаах уонна өлбүт киһи өйдөрүн-санааларын түүл үөрэҕин көмөтүнэн уонна оҕо сайдан иһэр өйүн-санаатын үөрэтии үөскээн кут-сүр үөрэҕэ баар буолбута. Киһи үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорон кэбиһэр кыаҕа арыллан майгы уратылара биллибиттэрэ.

Оҕо бары билиитин барытын төрөппүттэрин быһаччы үтүктэн үөрэнэр, үгэс оҥостон иҥэринэр, икки атаҕар туран хаамар. Тугу барытын кинилэр курдук оҥоро үөрэниитэ улахан киһини, төрөппүтүн үтүктэн үөрэнэн киһи буолууну, тугу барытын киһи быһыылаахтык оҥорууну ситиһэригэр тириэрдэр.

Оҕо үчүгэй үгэстэргэ, бэрээдэккэ, көрсүө, сэмэй, сыыһа-халты туттубат буолууга, үлэҕэ кыра эрдэҕиттэн үөрэниитин киһи таҥара үөрэҕэ улахан киһини үтүгүннэрэн, көрдөрөн үөрэтэн саҕалыыр. Таҥара үөрэҕэ кыра оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ бастаан истэҕинэ эрэ табыллар. Үчүгэй, олоххо туһалаах үгэстэри оҕо кыра эрдэҕиттэн өйүгэр-санаатыгар иҥэриини сахалар ийэ кутун иитии диэн ааттыыллар, улахан суолтаны биэрэллэр. (1,83).

Таҥара үөрэҕэ төрөппүккэ бэйэҕин үтүгүннэрэн оҕону үөрэт диэн быһаччы этэр. Үтүктэргэ аналлаах үчүгэй киһини булан, таҥара оҥорон биэрэр. Оҕо улаатан иһэн бастакы таҥаратынан төрөппүтэ буолар. Оҕо төрөппүтүн аан бастаан үтүктэр, кини курдук буолар баҕа санааны иҥэринэн улаатар. Онтон өссө улаатан истэҕинэ атын баҕа санаалары үөскэтинэн, атын таҥараны билиниэн, үтүктүөн сөп.

Сахалар үтүктэн, батыһан киһи буолууга үөрэнэр таҥаралара Үрүҥ Аар тойон диэн. Бу былыргы аардар салайар эрдэхтэринэ үөскээбит аат сахалар сайдыыны ситиспиттэрин, Аан дойдуга аан бастаан таҥараны үөскэппиттэрин биллэрэн таҥара аатыгар кубулуйбут. Таҥара аатыгар үрүҥ диэн тыл киирсэ сылдьара тойон киһи үйэтин тухары оҥорбут бары быһыыларыттан үчүгэйин, үрүҥүн эрэ талан ылан кэлэр көлүөнэлэри иитиигэ, үөрэтиигэ туһанары чопчулаан быһааран дьоҥҥо тириэрдэр.

Саха сирэ дьон олороллоругар, үлэлииллэригэр олус кытаанах усулуобуйалаах дойду. Бу дойдуга дьон олус улахан тулуурдаах, ураты өһөс майгылаах буоллахтарына эрэ олоҕу олорор, үлэни-хамнаһы кыайан сайыннарар кыахтаналлар. Бу ураты, тулуурдаах, өһөс буолуу майгына аналлаах Улуутуйар Улуу тойон таҥараны үөскэппитэ сахалары сайдыыны ситиһэллэригэр тириэрдибитэ. Бу таҥара кытаанах, ураты тулуурдаах, өһөс майгылаах дьону иитэн-үөрэтэн улаатыннаран үлэни-хамнаһы кыайар саха дьоно үөскээн кытаанах айылҕалаах дойдуларын баһылаабыттар.

Айылҕа уратыта, кытаанаҕа сахаларга аналлаах тулуурдаах буолууну, өһөс майгыны сайыннарар Улуутуйар Улуу тойон таҥараны үөскэппит. Бу таҥараны итэҕэйээччилэр, тутуһааччылар айылҕа ханнык баҕарар ыараханын, эрэйин бэйэлэрэ, туораттан көмөтө суох тулуйар кыахтаналлар. (2,20).

Билигин Аан дойду үрдүнэн атомнай сэрии буолар куттала аһара улаатан иһэр. Бу сэрии буолан хааллаҕына цивилизация эстиитэ, улахан тымныылар түһэллэрэ сабаҕаланар. Аһара тулуурдаах, өһөс, айылҕа бэйэтин ыарахан усулуобуйатыгар тоҥон өлөн хаалбат ураты кыахтаах дьону Улуу тойон таҥара үөрэтэн улаатыннарар кыаҕын туһаныллар.

Сахалар үөскэппит киһи таҥараларын атын омуктар ыланнар салгыы сайыннараннар, улахан киһи таҥара – Будда, үчүгэй киһи таҥаралар – Христос, Муhаммед оҥостоннор билигин туһана сылдьаллар. Бу таҥаралар сайдан, улаатан киэҥник тарҕаннылар.

Төрөппүттэр бэйэлэрин үтүгүннэрэн, батыһыннаран оҕолорун иитиилэрэ, үөрэтиилэрэ киһи буолуу үөрэҕэ диэн ааттанар уонна таҥара үөрэҕин сүрүн тутулуга буолар. Бу үөрэҕи үгүс, үлэни-хамнаһы сөбүлүүр саха дьоно, төрөппүттэр олус былыргыттан туһана сылдьаллар уонна атын омуктар бары таҥара үөрэхтэрэ туһаналлар диэн санаабаттар.

Айыылартан ылынар билиилэри кыра оҕо буолбакка улахан, өйдөрө-санаалара сиппит дьон, төрөппүттэр оҕолоругар үчүгэйин, үрүҥүн талан тириэрдэллэрэ, кинилэри иитэллэрэ, үөрэтэллэрэ табыллар. Былыргы, сайдыыны ситиһэ илик дьон оҥорбут куһаҕан быһыылара умнулуннахтарына, суох буоллахтарына эрэ өй-санаа көнөн, сайдыыны, тупсууну ситиһии кыаллар. Былыргылар билиилэриттэн, айыылартан үчүгэйин, үрүҥүн талан ылан эдэрдэри үөрэтии эрэйиллэр.

Оҕо аан маҥнай саҥара үөрэниитин, тугу, кими хайдах ааттыырын төрөппүттэр саҕалыыллар. Кинилэр быһаччы салайыыларынан, этэн биэриилэринэн, үтүгүннэрэн үөрэтиилэринэн оҕо төрөөбүт тылынан саҥаран ийэтин - ийэ, аҕатын – аҕа, эбэтин – эбэ, эһэтин – эһэ диэн ааттыы үөрэнэр, үрүҥ айыылартан туһалаах билиилэрин ылынар.

Оҕону кыра эрдэҕинэ өйө-санаата күүскэ сайдар, үгэстэргэ үөрэнэн ийэ кута үөскүүр кэмигэр ийэтэ ордук элбэхтик көрөр-истэр, төрөөбүт тылынан саҥарарга үөрэтэр. Киһи бу сүрүн, тутаах кутун сахалар ийэ кут диэн олус табатык ааттаабыттар.

Үгэстэргэ үөрэнии оҕо ийэ кутун үөскэтэр. Оҕо кыра, өссө бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ тугу саҥаны билбитэ барыта үгэс буолан ийэ кутун үөскэтэн иһэр. Онно эбии тугу хос-хос хатылаан оҥорон үгэс оҥосторо эмиэ киирсэр. Бу ийэ кута, үгэстэрэ киһини үйэтин тухары салайаллар. Сахалар оҕону кыра эрдэҕинэ иитиини олус улахан суолталааҕынан ааҕаллар уонна иитиитэ табыллыбатах, халыйбыт оҕону туспа арааран атаах оҕо диэн ааттаан ураты үөрэҕи олохтообуттар. (3,75).

Сахалыы таҥара үөрэҕэ кут-сүр үөрэҕиттэн, киһи куттара үөскээһиниттэн тирэх ылан сайдан тахсыбыт. Оҕо өйө-санаата сайдыыта, куттара үөскээһинэ хаһан да уларыйбат, уруккутун курдук хас оҕо төрөөн улааттаҕын аайы саҥалыы сайдан иһэр. Оҕо, киһи өйө-санаата сайдыытыгар билигин даҕаны кут-сүр үөрэҕин хайаан да тутустахха эрэ табыллар.

Киһи буолуу үөрэҕин киһи салгын кутунан ылынан, иҥэринэр. Салгын кут өйө-санаата төбөҕө, мэйии сарыытыгар үөскүүр. Салгын кут мэйии сарыытыгар үөскүүрүттэн киһи ыгылыннаҕына, ыксаатаҕына, соһуйдаҕына, итирдэҕинэ көтөн, баран хаалар уратылаах. Бу уратыны сахалар арааран билэн “Өй көтүүтэ” диэн ааттаабыттар уонна өй көппүт кэмигэр киһини ийэ кута салайарын быһаарбыттар.

Киһи оҥорор быһыылара диэн дьон бары субу билигин оҥоро сылдьар бары быһыылара ааттаналлар. Оҕо улаатан иһэн оҥорор быһыылара барылара киһи быһыытын тутуһар буоллахтарына киһи буолууну ситиһэн киһи быһыылаах киһи буолары ситиһэр. (4,76).

Киһи быһыытын аһара барыы олус элбэхтик сыыһа-халты буолан тахсарынан куһаҕаҥҥа тириэрдэрэ элбэх. Киһи быһыыта диэн хааччах таҥараны итэҕэйээччилэргэ баар буолбут. Кэлин бу хааччах сиэргэ кубулуйан сахалар бары тутуһар үөрэхтэригэр кубулуйбут. Сиэр диэн киһи быһыытын аһара барбакка аналлаах өй-санаа хааччаҕа буолар.

Айыыны оҥоруу киһи билбэт буолан оҥорбот быһыытыгар киирсэринэн киһи быһыытын, сиэри кэһэр, таһынан барар. Киһи быһыылаах киһи айыыны оҥороругар олус улахан сэрэхтээх буоларын, туох содул үөскүүрүн эрдэттэн быһаарарын сахалар үөрэхтэрэ ирдиир. Тыл үөрэхтээхтэрэ айбыт “айыыларын үөрэҕин” оҕону иитиигэ олус улахан сыыһата бу быһаарыынан дакаастанар.

Киһи быһыытын халбаҥнаабакка эрэ тутуһан олоҕу олоруу сыыһа-халты туттубат буолууну ситистэххэ эрэ кыалларынан улахан уустуктардаах. Оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кута киһилии быһыыга иитиллэн, киһилии майгылаах буоллаҕына эрэ сыыһа-халты туттубакка олоҕун олорор кыахтанар.

Өй-санаа сайдыытын уратыларын билэр сахалар “Барыта төбөттөн тутулуктаах” дииллэр. Өй көтөрүн тэҥэ, аны баайыллан ылар кэмнэрдээх. Бу кэм олус түргэнник киирэн ааһарынан киһини сыыһа-халты тутуннарар кыаҕа аһара улахан. Хаһыытыы түһэн баран остуолу охсор салайааччылары бары билэллэр, ону аһынан чааскыны, эҥин быраҕааччылар эмиэ элбэхтэр. (3,46).

Киһи таҥара үөрэҕэ сайдан оҕо улаатан иһэн киһи буолууну ситиһэрэ, үйэтин тухары киһи быһыытын аһара барбакка эрэ олоҕун олороро арыллыбыта уонна уһун үйэлэргэ олоххо киирбитэ.

Киһи буолуу диэн оҕо улаатан иһэн тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорорго үөрэниитэ, оннук үгэстэри иҥэриниитэ буолар. Оҕо улаатан иһэн хайаан да ситиһиэхтээх кирбиитэ киһи буолуу диэн ааттанар. Кэргэн ылыы эбэтэр кэргэҥҥэ тахсыы киһи буолууну ситиһии бэлиэтинэн, олоххо, өйгө-санааҕа уларыйыы киириитинэн ааҕыллар. Бу кэмтэн ыла атын көлүөнэни үөскэтии, иитии, үөрэтии саҕаланар, оҕо буолан бүтүүттэн өйгө-санааҕа улахан уларыйыы киирэр.

Сахалар өй-санаа үөрэхтэрэ өй-санаа сайдыытын табатык быһаарарын биллэрэр киһи быһыыта диэн аналлаах аһара барыллыбат кыйыа баара буолар. Бу кыйыа сиэри, киһи быһыытын тутуһар буолууну үөскэтэр.

Киһи быһыытын аһара барыы, аһара туттуу олус судургу уонна оҥорорго чэпчэки буолар уратылаах. Өй-санаа тулуурдаах, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран олоххо туһанар буоллаҕына эрэ киһи сыыһа-халты туттунуулары оҥорбокко киһи быһыылаахтык олоҕун олорор, уһун үйэни ситиһэр кыахтанар.

Саҥаны айыы диэн киһи бу кэмҥэ билбэт, оҥорбот быһыытын оҥоруу буолан сиэри кэһэр, таһынан барар быһыы буолар. Киһи быһыылаах дьон оҥорбот быһыыларыгар киирсэриттэн олус улахан сэрэхтээх буолууну ирдиир.

Саха дьоно саҥаны айыыны оҥороллоругар “кэс тыл” диэн төрөппүттэрэ, олоххо уопуттаах иитээччилэрэ, үөрэтээччилэрэ маннык кэһиилэри оҥоруохха сөп диэн этиилэрин тутуһаллар. Саҥаны айыыны маннык, улахан киһи көмөтүнэн икки сүһүөхтээн оҥоруу сыыһа-халты буолан тахсарын аҕыйатан, үөскээн тахсар содулун туоратан туһатын улаатыннарар.

Киһи быһыыта диэн киһи оҥорор бары быһыыларын киһи оҥорорун курдук оҥоруу буолар. Онтон киһи оҥороруттан уратытык, атыннык, тиэрэтик оҥоруу айыыны оҥоруу буоларыттан өйдөөх-санаалаах, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһанар дьон сэрэниэхтэрэ этэ.

«Переступить черту легко, а обратно вернуться тяжело» диэн нууччалыы этии киһи быһыытын тутуһууну толору быһаарар. Киһи олоҕун устата киһи быһыытын аһара барбакка, сыыһа-халты туттубакка көрсүөтүк, сэмэйдик олордоҕуна уһун үйэни ситиһэр кыахтанарын төрөппүттэр билиэхтэрэ этэ. Итини тэҥэ бэйэлэрэ көрсүө, сэмэй дьон оҕолорун киһи быһыылаах, үлэни-хамнаһы кыайарга, киһилии майгылаах буолууга иитэллэриттэн аймахтар сайдан, ахсааннара элбээн, үлэни-хамнаһы кыайалларыттан баайдара-маллара эбиллэн иһэллэрин ситиһэллэр.

Киһи буолуу, киһи быһыыта диэн таҥара үөрэҕин оҕону, киһини иитиигэ, үөрэтиигэ туттуллар сүрүн салаата буолар. Тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорор буолуу киһи быһыылаах буолууну үөскэтэрэ омук сайдан, олох тупсан иһэрин хааччыйарга аналлаах таҥара үөрэҕэ буоларын сахалар туһаналлар.

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. Үс кут. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2017. – 156 с.

2. Каженкин И.И. Улуу тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 144 с.

3. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: Бичик, 2004. – 128 с.

4. Каженкин И.И. Киһи быһыыта. – Дьокуускай: РИО ГУ РИМЦ, 2005. – 92 с.