Өй көтүүтэ

Өй көтүүтэ диэн киһиттэн салгын кута баран хаалыыта ааттанар.

Сахалар былыр-былыргыттан киһи өйүн-санаатын дириҥник үөрэтэннэр, киһи өйүгэр-санаатыгар сыһыаннаах этиилэрэ элбэхтэр. Ол этиилэртэн кэнники кэмҥэ «Өйө көппүт» диэн этиини элбэхтик тутталлар. Бу этии арыгыны аһара иһэн кэбиспит киһиттэн өйө арахсан, туспа көтөн хааларын чуолкайдык быһаарарыттан туттуллара элбээтэ. Итини тэҥэ «өйө көппүт» киһиэхэ сүөһү майгына киирэрин бэлиэтээн, итирбит киһини «Сүөһү курдук буолбут» диэн быһааран биэрэллэр.

Хас киһи өйө көтөрө ханнык балаһыанньатыттан тутулуктанан тус-туһунан буолар. Арыгы иһиититтэн сорох киһи толкуйдуур өйө атыттардааҕар түргэнник көтөн хаалара биллэр. Өй көтүүтэ арыгыны аһара иһииттэн ордук элбэхтик буоларыттан, итирбит диэн этии өйө көппүт диэн өйдөбүлү кытта бииргэ туттуллаллар, биир суолталанан хааллылар. Кэнники кэмҥэ өй көтүүтэ атын эмтэртэн, наркотиктартан эҥин буолара эмиэ элбээн эрэр.

Киһи өйө көттөҕүнэ, хайдах сылдьарый, ханнык өй-санаа кинини салайарый? Бу боппуруоһу таба быһаарыыттан киһи өйө-санаата хайдах үлэлиирэ биллэн тахсар. Бу дьыаланы элбэхтэ арыгы иһэн өйдөрө көтө сылдьыбыт дьон ордук билэллэр. Туох эмэ улахан үөрүү буоллаҕына арыгыһыт киһи «Эмиэ итирэр буоллубут» диэн эрдэттэн өйө көтүөр диэри арыгы иһэргэ бэлэмнэнэрэ эмиэ биллэр.

Итирэн «Өйө көппүт» киһи урут үөрэммит, үгэс буолбут өйдөбүллэринэн салаллан сылдьарын кинигэ ааҕар киһи барыта билэр буолбута өр буолла. Киһи эрдэттэн, итирэн өйө көтүөн инниттэн туох эмэ ылыныллыбыт былааннаах буоллаҕына, итирэн баран онтун толоро сатыыр. Бу быһаарыы киһи итирдэҕинэ, эрдэттэн оҥоруллубут былаан быһыытынан салаллан сылдьарын бигэргэтэр. Кыра эрдэҕинэ үчүгэй үгэстэргэ үөрэммит, ийэ кута киһилии быһыыларга иитиллибит оҕо, улааттаҕына алҕас, сыыһа туттаран өйө да көттөҕүнэ олохсуйбут бэрээдэги аһара баран кэспэтэ быһаарыллар. Үчүгэй санаалаах, холку, киэҥ көҕүстээх дьон итирэн өйдөрө да көттөҕүнэ бэрээдэги кэспэккэ эрэ сылдьаллара итини эмиэ бигэргэтэр.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн куһаҕан быһыылары оҥорбот буоларга үөрэммит, бэйэтин кыана туттунар, тулуурдаах, атын дьону ытыктыырга, атаҕастаабакка үөрүйэх буоллаҕына, улаатан сыыһа туттан, итирэн өйө да көттөҕүнэ олохсуйбут бэрээдэги кэспэккэ эрэ сылдьар.

Киһи өйө көттөҕүнэ бэрээдэктээхтик сылдьарын сүрүн тутулугунан кыра эрдэҕиттэн атын дьону кытта хайдах сыһыаннаһарга үөрэммитэ, ийэ кута иитиллибитэ буолар. Атаахтаан атын дьону, ийэтин, эбэтин охсуолаабат, тэбиэлээбэт, киһини кырбыырга «Илиитэ барбат» буола үөрэтиллибит уонна ол үөрэҕэ үгэс буолан өйүгэр-санаатыгар умнуллубат гына иҥмит буоллаҕына, оҕо алҕас туттаран итирдэҕинэ даҕаны аһара туттууну таһаарбат. Оҕо кыра эрдэҕинэ уһуктааҕынан, биилээҕинэн сэрэнэн тутта үөрэннэҕинэ, ити сэптэринэн хаһан баҕарар, итирдэҕинэ даҕаны сэрэхтээхтик тутта сылдьарын умнан кэбиспэт.

Үгэстэри оҕотугар аан маҥнай ийэтэ иҥэрэр, ийэ кутун иитэр. Кини көрөн-истэн, атаахтаппакка эрэ үөрэтэн оҕото куһаҕан быһыылары оҥорбот, киһини кырбыырга илиитэ барбат буола улаатарын ситистэҕинэ, эрэллээх кэлэр көлүөнэни улаатыннарар. Оҕо кыра эрдэҕинэ төрөппүттэриттэн үтүктэн үөрэммит үөрэҕин, өйүн-санаатын ийэ кута диэн быһаарар оруннаах буолар. Былыргы сахалар ойууннара бу өйү-санааны дириҥник билэннэр ийэ кут диэн ааттаабыттар.

Киһи илэ сырыттаҕына уонна өйө көттөҕүнэ тус-туспа өйдөрүнэн-санааларынан салаллар. Киһи толкуйдуур өйө-санаата, салгын кут буолар. Бу кут үөрэҕи, билиини туһанан киһилии быһыыны үөскэтэр. Арыгыны элбэхтик истэххэ, киһи хааныгар испиир элбээн өйү-санааны мөлтөтүөн сөп. Киһи бэйэтин өйүн-санаатын харыстанан, салгын кута арахсан, «Өйө көтөн» хаалар. Өйө көппүт кэмигэр киһини ийэ кута баһылаан салайар кэмэ кэлэр. Ол кэмҥэ киһи урут олохсуйбут, ийэ кукка мунньуллубут өйүнэн-санаанан, ол аата, үгэстэринэн уонна үөрүйэхтэринэн салаллан сылдьар. (1,44).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. - Дьокуускай: Бичик, 2004. - 128 с.