Кимактар - ураанхайдар?
С.М.Ахинжанов диэн ууга түhэн эрдэ өлбүт казах археолога орто үйэтээҕи кыпчактар Казахстан историятыгар диэн улуу кинигэтигэр кимак диэн аатынан бэрт киэҥ сиринэн сабардаан тэнийбит улуу каганаты төрүттээбит орто үйэтээҕи норуот дьиннээх аата ураанхай диэн буолуон сөп диэн олус чаҕылхайдык дакаастаабыта!
Êèíè этэринэн, кимак диэн норуот араб-перс эрэ докумуоннарыгар инник ааттанар, бэйэтин дьиҥнээх аата кай диэн этэ, ол аата эриэн үөн диэн. Онтон уран диэн ааты түүр тыллаах ыалларыттан өссө дойдуларыгар олорон ылбыттар, эмиэ эриэн диэн суолталаах эбит. Онон кимактар эриэн үөн, дракон норуота диэн өйдүөххэ син. Бу өйдөбүл кинилэр эриэн үөнү таҥара оҥостоллоруттан үөскээбит буолуохтаах. Ити икки тыл холбоhуутуттан уранкай диэн аат үөскээбит. Түүрдүү уонна монголлуу иккиэн эриэн үөн диэн өйдөбүллээх.
Кимактар диэн үөһээ Обь өрүстэн Аллараа Волгаҕа диэри уонна Сырдарья өрүс аллараа өттүттэн сибиир тайҕатыгар IX Yйэттэн XI Yйэҕэ диэри баhылаан олорбут улуу каганаты төрүттээбит халыө омук буолар. Бу омук төрдүн уонна үөскээhинин билиҥҥи наука ситэ кыайан быhаара илик, ол иhин Л.Н.Гумилев кимактары дьикти-дьиибэ, биитэр умнуллубут норуот диэн ааттаан турар. Кимактар дьиөнээх ааттара уранкай диэн тыл буоларын, Уранкай диэн ааттаах бөhүөлэк, хайа уонна XIII-XV үйэтээҕи куорат онно Казахстан илин өттүгэр бара туоhулуур.
Евразия улуу истиэбин арҕаа өттүгэр уран уонна кай диэн уонна да атын эриэн үөҥҥэ сыhыаннаах сир ааттара, орто үйэлэргэ кимак-кыпчак биистэрэ олоро сылдьыбыт эрэ сирдэригэр көстөллөр. Онон биhиги ыраах Ураанхай дойдута диэн саха өбүгэлэрин төрүт сирин туhунан номохтору историяларын тиhэх кэрчигэр Аральскай муора тула олохсуйбут уранкай-кимактары кытта сибээстиэхпитин баҕарабыт.
П.А.Ойунскай иннинэ өссө Д.А.Кочнев саха төрүт дойдутунан Туркестан буолар диэн этэн турар. Кини этэринэн онно түүрдэр ортолоругар урааҥхайдар улахан биис этилэр, Чыҥыс хааны кытары улаханнык утарылыспыттар. Чыҥыс хаан түүр биистэрин бас бэриннэрэр кэмигэр, бу ураанхайдар салаалара сахалар Байкал күөл диэки кэлэн олохсуйбуттара. Онон Байкал күөл тула саха төрүттэрэ быстах кэм устата эрэ олоро сылдьыбыттар.
Сахаларга «Оҕус баhа таҥаралаах уран сахалар» диэн өс хоhооно баарын бэлиэтиир тоҕоостоох. Онон уран диэн аат былыргы сахалар биир суол ааттара буолуон сөп эбит. элин кыпчактарга уонна осман туроктарыгар, билинни башкирдарга маннык ааттаах биис баара биллэр. Уран диэн ааттаах биис (кинилэргэ С.М.Ахинжанов кимактары көрөр) кыпчактар холбоhуктарыгар Илин Казахстаҥҥа Югур (Уйгур) диэн дойдуга, Сыгнак диэн ааттаах сиргэ баhылаабыт.
Онон буоллаҕына, кимак-уранкайдар Иртыш өрүс баhыгар уонна Алтайга 9 үйэҕэ кэлии омук буолаллар. Кинилэр көhөн кэлбит бэлиэлэринэн, Маньчжурия, Монголия уонна Казахстан сирдэригэр, өссө арҕаа өртүлэригэр уран-кай диэн сир ааттара баара буолар. Кимактар уонна кумо-хи биисэ биир төрүттээх буолалларын туhунан наукаҕа өссө С.М.Ахинжанов быдан иннинэ улахан ученайдар суруйбуттар.
Кытай суругар ахтыллар кумо-хи биитэр хи бииhэ түүрдэргэ баар, араб-перс суругар эмиэ ахтыллар кай бииhин кытары биирдэрин омук ученайдара П.Пелльо, В.Ф.Минорскай уонна К.Г.Менгес дакаастаан тураллар. Хи диэн тыл, кантон диалегар кай диэн ааҕыллар эбит. Француз синолога П.Пелльо кумо диэн кытай тыла кумоси диэҥҥэ кумак-кимак диэн ааты кытта биир буоларын итэҕэтиилээхтик дакаастаан турар. Кумак-кимак диэн аакка көбөкөн биитэр көмөкөн диэн Нам ууhун аатын тэҥнии тутуохха син. Кумак/кубак диэн эмиэ эриэн үөнү ааттыыллар эбит, бу аат Иртыш баhыгар көстөр эбит. Маны таhынан, кимактар кистэлэҥ ааттаахтара сабаҕаланар. Бу аатынан түүр бары тылларыгар баар джилан, йылан диэн эриэн үөн аата буолуон сөп. Башкир кыпчактарын елань диэн салаатын бу йылан диэн тылы кытары сибээстииллэр. Башкир этнографа Р.Г.Кузеев ааҕарынан бу еланнар 13-14 үйэлэргэ кыпчактар салаалара эбиттэр, сэhэнньиттэрэ биhиги «йылан-кыпсактар» диэн этинэллэр эбит. Аны сахаларга төннүөҕүн. Сахаларга Сылаҥ аҕатын ууhа диэн баарын ыйыахха син.
Ол эрээри кимактары ураанхайдары - эриэн үөнү кытта сибээстээhин сүрүннээн С.М.Ахинжанов эрэ научнай теорията буолар. Кимактар хантан төрүттээхтэрин туhунан маны таhынан хас да этии баар. Атын казах биллиилээх ученайа, былыргы араб-перс суругун специалиhа Б.Э.Кумеков сабаҕалыырынан, кимак уонна йемек диэн биир биис аата буолаллар. Ол курдук Л.Амбис уонна Ю.А.Зуев йемектары яньмо диэн кытай суругар 7 үйэҕэ арҕаа түүрдэр ортолоругар ахтыллар бииhи кытары сибээстииллэр. Манна Махмуд Кашгарскай бэйэтэ түүр киhитэ үлэтигэр кимактары олох ахтыбатын бэлиэтииллэр. Иртыш илин биэрэгэр кимактары Гардизи уонна «Худуд-ал-алам» автора бэлиэтээбит сиригэр кини кай бииhин бэлиэтиир. Ол эрээри Иртышка йемектары уонна кинилэри кытта бииргэ татаардары эмиэ олороллорун ыйар.
Бэйэтин көрүүтэ сөбүн дакаастыырыгар Б.Э.Кумеков мусульман кинигэлэригэр кимактар киин куораттара Намакия диэн ааттааҕын ыйар, маны В.Ф.Минорскай Йемакия диэн өйдүөххэ сөп диэн ыйар. Түүр тылларын билиилээҕэ Махмуд Кашгарскай өссө 10 үйэҕэ бэлиэтээбитинэн, каи (кимак) дьоно, татаардар курдук туспа тыллаахтара, ол эрээри түүр тылын эмиэ бэркэ билэллэрэ. өссө Маньчжурияҕа олорон, кай биитэр си (хи) бииhэ былыргы түүрдэр, се-яньто уонна уйгуурдар тэрийбит каганаттарыгар киирэ сылдьыбыт. Манна В.В.Радлов саха тыла маөнай биллибэт тыллаахтарга, онтон монгол тыллаахтарга киирэ сылдьыбыт диэн эппитин өйдөөн кэлиэххэ син. Ол иhин саха олоҥхотугар, тылыгар Казахстаны эрэ кытары буолбатах, өссө Маньчжурияны кытта сибээс баарын бэлиэтиир тоҕоостоох.
Онон Евразия истиэбин историятыгар эриэн үөн, дракон норуота ураты оруолу оонньуу сылдьыбыт. Ону нуучча былиналара да, атын да омуктар эпостара көс олохтоохтору эриэн үөн, уотунан уhуурар Дракон да оҥорон көрдөрөллөрө туоhулуур. Сахаларга Улуу Тойон (Адьарай) диэн Аллараа дойду абааhыларын баhылыга эрээри, саха тойотторун муөур тойоно баарын ыйыахха син. «Улуу» диэн тыл «лу», «лоу» - дракон, этиҥ диэн өйдөбүллээх кытай тылыттан туур-монгол тылларыгар киирбит тылга олус чугас. Онон түүрдэргэ барыларыгар баар улу – улуу диэн тыл дракон – улу аатыгар тахсар.
 |
Бу ыстатыйаны тупсарарга?:
|