Итэҕэлбитин таба өйдүөххэ

Итэҕэл диэн итэҕэллээх буолууну быһаарар уопсай өйдөбүл буоллаҕына, таҥара хас биирдии олох сыалыгар ыҥырар аналлааҕынан элбэх буолуон сөп. Таҥара биир буолуута элбэх дьону биир санааланыыга тириэрдиэн сөбүн былыргыттан туһаналлар. Саҥа үөскүүр “Харыстас” таҥара итэҕэлэ улаатан омук дьоно бары тутуһар итэҕэллэригэр кубулуйуон, саха дьонун бииргэ түмүөн сөп. Омук араас элбэх дьонун бииргэ холбуур итэҕэл, таҥара баара омук өйө-санаата күүстээх, биир ситимнээх, тутулуктаах, биир баҕа санаалаах буолууларын үөскэтэр кыахтаах.

Таһыттан омукка дьайар күүстэр, омугу суох оҥоро, симэлитэ сатааһын омук биир санааланыытын, биир итэҕэлгэ түмсүүтүн үөскэтиэхтэрин, “Олох ыараатаҕына омук күүһүрэр” диэн этиигэ тириэрдиэхтэрин сөп. Ол иһин бу күүстэри арааран билэн дьон билиитигэр таһаарыы бастаан иһээччилэртэн, өйү-санааны үөрэтээччилэртэн ирдэнэр көрдөбүл буолар.

Бары-барыта “үчүгэй” буолуута омук санаата сымнаан, бэринэн иһэрин, най барыыны үөскэтэр. Сэбиэскэй былаас «үчүгэй» олоҕор уһуннук олорон омукпутун харыстыыр, көмүскүүр санаабыт олус аҕыйаабыт, аҥардастыы былаас күүһүгэр бас бэринэн, кинилэр эппиттэринэн салаллан, хайдах да буоллун диэн аахайбат турукка тиийбиппит.

Омук дьоно икки аҥы: тус-туспа санаалаах баайдарга уонна дьадаҥыларга, үлэһиттэргэ хаһан баҕарар арахсаллар. Баай киһи дьадаҥыны кытта биир санааланыыта дойдутун, омугун туһунан үтүө санааттан эрэ үөскүүр кыахтаах. Атын кэмҥэ баай киһи дьадаҥыттан туһанар, чэпчэкитик үлэлэтэн барыс киллэринэр санаата хаһан баҕарар баһыйар.

Омук иһигэр арахсыылар төһө күүстээхтэрэ омук дьонун олохторуттан, үлэлэриттэн-хамнастарыттан, тугунан ииттинэн олороллоруттан, ас-таҥас булуналларыттан улахан тутулуктаах. Сахалар бииргэ холбоһууларын утарсааччылар тус-туспа өйү-санааны киллэрэннэр арахсыылары үөскэтэллэр:

- нууччалары, арҕааҥҥы омуктары үчүгэй диэччилэр, үтүктэ, батыһа сатааччылар сахаларга сэбиэскэй кэмтэн ордук элбэхтэр.

- илиҥҥи омуктары, кытайдары, кэриэйдэри, дьоппуоннары үчүгэй диэччилэр эмиэ элбээн эрэллэр.

Омук дьонугар төһө элбэх тус-туспа хайысхалаах арахсыылар үөскүүллэр даҕаны, омук мөлтөөн, ыһыллан барар, биир санааланыы, сомоҕолоһуу кыайан ситиһиллибэт кыахтанар. “Раздели и властвуй” диэн баһылыыр омук туһанар өйө-санаата кыра омуктарга дьайыыта олус күүстээҕиттэн, биһиги билигин даҕаны сомоҕолоһо, түмсүүлээх буолууну ситиһэ иликпит.

Былыргы өй-санаа үөрэҕин айааччылар «Бытие – определяет сознание» диэн этиилэрэ, хаһан да хаалан хаалбат. Оҕо кыра эрдэҕиттэн олорор олоҕо үгэс буолан ийэ кутун үөскэтэн өйүгэр-санаатыгар иҥэн хаалыытыттан өйө-санаата төрүттэнэрэ хаһан да уларыйбат. Бу төрүккэ тирэҕирэн сахалыы таҥара үөрэҕэ салгыы сайдар.

Дьон олохторун бу кэмҥэ тиийбит таһыма өй-санаа ситиспит ситиһиитин, кыйыата, кэрэтэ буолар. Инники, бастаан иһэр өй-санаа, баҕа санаа сайдыытыттан тирэх ылан дьон олоҕо ону батыһан, салгыы сайдан иһэр. Киһи баҕа санаата олоҕу иннин диэки хамсатыы өттүгэр хайысхалаах буоллаҕына, сайдыыны ситиһэргэ кыах үөскүүр.

Итэҕэл, итэҕэйии, таҥара, баҕа санаа үгэс буола кубулуйуутуттан үөскээн өйгө-санааҕа иҥэр, олохсуйар. Итэҕэл, таҥара киһи баҕа санаатын иннин диэки, сайдыы, тупсуу диэки ыҥырар буоллаҕына, сайдыыны аҕаларга көмөлөһөр кыаҕа улаатар. Дьон бастаан иһээччини, үчүгэй киһини үтүктэр күүстэриттэн сайдыы, тупсуу диэки дьулуһаллара улаатар.

Биһиги сахалар таҥарабыт үөрэҕэ «таҥ», «таҥар», «таҥара» диэн төрүт сахалыы өйү-санааны иҥэринэн сылдьар тылынан ааттаммыт бэйэлээх бэйэбит таҥарабыт, былыр-былыргыттан, нууччалар кэлиэхтэрин быдан инниттэн баар, «тенгрианство» диэн аатынан киэҥник биллибит өйбүт-санаабыт үөрэҕэ буолар. Бу үөрэх хас биирдии өй-санаа үгэс буолан мунньуллан, таҥыллан, хомуллан үөскүүрүн быһаарарынан өй-санаа тутулуктарыгар, сайдан иһиитигэр сөп түбэһэр.

Билигин демократия олоҕун тутуу биһиэхэ сыыйа сайдан иһэр. Сахалар таҥараларын үөрэҕэ киһи буолуу, киһилии быһыылаах буолууга ыҥырарынан уонна «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиини халбаҥнаабакка тутуһарынан, аныгы демократия сайдыылаах олоҕор бары баар итэҕэллэртэн ордук сөп түбэһэр.

Таҥара үөрэҕин сүрүн өйдөбүлэ “Спаси и сохрани” диэн нууччалыы этиллэр. Бу этии сахалыыта “Көмүскээ уонна харыстаа” диэн таҥара үөрэҕэ дьоҥҥо сабыдыалын, туһатын ордук табатык быһаарар уонна хас биирдии киһиэхэ сыһыаннааҕын арыйар.

Дьон ахсааннара эбиллэн, өйдөрө-санаалара сайдан, күүһүрэн бэйэлэрин билинэн иһэллэр. Ол эрээри айылҕа киртийиитэ, күөх үүнээйилэрэ аҕыйааһыннара “Көмүскээ уонна харыстаа” диэн этиигэ аан маҥнай наадыйар буолбутун билигин биллэрэн эрэр. Сиргэ олох салгыы сайдыыта, бу этиигэ олоҕурдаҕына эрэ салҕанар кыахтааҕын өйдөөх-санаалаах, үөрэхтээх дьон билиэхтэрэ этэ.

Сахалыы “Харыстас” таҥара үөрэҕэ айылҕаны көмүскүүр, харыстыыр өйдөбүлэ билигин бары дьон баҕара саныыр, олохторугар ситиһэ сатыыр баҕа санааларыгар сөп түбэһэринэн сайдар, тэнийэр, бары дьон итэҕэйэр итэҕэллэригэр, таҥараларыгар кубулуйар кыаҕа улахан. (1,64).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. "Харыстас" таҥара үөрэҕэ. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я) "Бизнес-инкубатор", 2015. - 128 с.